Quack?! Hoe te reageren op pseudowetenschap: enkele vuistregels

Een dikke tien jaar geleden begon ik, heel argeloos, te reageren op de desinformatie die door pseudosceptici werd en wordt verspreid over klimaatwetenschap. Ik heb niet de pretentie dat ik het perfecte recept tegen desinformatie heb gevonden. Maar ik heb, met vallen en opstaan, wel wat geleerd. Dit zijn de vuistregels waar ik me, met wisselend succes, aan probeer te houden. Een pragmatische aanpak Het is geen diepgravende analyse, want die zijn er al genoeg. Ik vraag me wel eens af of die diepgravende analyses veel bijdragen aan een oplossing. Misschien is een pragmatische aanpak wel beter. Pseudowetenschap en wetenschapsontkenning zijn er altijd geweest en ze zullen waarschijnlijk nooit verdwijnen. Wat er is veranderd is de omgeving: social media, de opkomst van populistische partijen, de toenemende onvrede in de maatschappij. De allerbelangrijkste regel voor communicatie blijft, in welke omgeving dan ook: houd rekening met je publiek. Ik weet dat ik daarmee een open deur intrap, maar dat kan geen kwaad omdat die basisregel nogal eensover het hoofd wordt gezien. Hoe interessant en diepgravend een analyse van het fenomeen ook is, je legt er je buurman niet mee uit waarom die meer waarde zou moeten hechten aan het standpunt van een grote meerderheid van de virologen en epidemiologen danaan de praatjes van Maurice de Hond. Daarom wat tips voor een pragmatische aanpak. Wie weet zijn ze bruikbaar, tijdens de zoom-bedrijfsborrel, of een online-discussie, of in een talkshow op de nationale tv, mocht iemand daar ooit in belanden.

Door: Foto: © Sargasso logo Quack?!
Foto: © Sargasso logo Quack?!

Quack?! Evangeliseren voor wetenschappers

ESSAY - Wetenschappers gaan onderling, als het goed is, methodisch, kritisch en rationeel te werk. Daaraan ontlenen ze vaak de gedachte dat de buitenwacht hun resultaten vanzelfsprekend zouden moeten accepteren. Dus is de communicatie gericht op de presentatie van feiten in plaats van emoties. Dat is geen kracht, maar een zwakte.

In de techno-optimistische decennia na de Tweede Wereldoorlog werden wetenschappers wel eens neergezet als de hogepriesters van het nieuwe tijdperk. Het was een mooie metafoor, die inmiddels meer werkelijkheid is geworden dan men zich realiseert, niet zozeer doordat wetenschappers een prominentere rol in de samenleving hebben gekregen, als wel door het wegkruimelen van de religieuze concurrentie.

Wat de wetenschap zich nauwelijks realiseert is dat ze steeds meer daadwerkelijk trekken van een religie heeft gekregen. Dat heeft wél te maken met ontwikkelingen in de wetenschapspraktijk zelf. Albert Einstein was zo’n beetje de laatste representant van de klassieke wetenschapper, de (doorgaans) man die in zijn eentje experimenteerde en/of met een theorie kwam. Sindsdien is vanuit de astronomie en deeltjesfysica een complex wetenschapsmodel uitgerold waarin resultaten groepsinspanningen zijn, gecontroleerd in een internationaal web van peer reviews. Anders gezegd: het wetenschappelijke proces is zo ingewikkeld dat ook wetenschappers zelf soms moeite hebben om bij te blijven. De specialisaties raken steeds verder verkokerd.

Lezen: Het wereldrijk van het Tweestromenland, door Daan Nijssen

In Het wereldrijk van het Tweestromenland beschrijft Daan Nijssen, die op Sargasso de reeks ‘Verloren Oudheid‘ verzorgde, de geschiedenis van Mesopotamië. Rond 670 v.Chr. hadden de Assyriërs een groot deel van wat we nu het Midden-Oosten noemen verenigd in een wereldrijk, met Mesopotamië als kernland. In 612 v.Chr. brachten de Babyloniërs en de Meden deze grootmacht ten val en kwam onder illustere koningen als Nebukadnessar en Nabonidus het Babylonische Rijk tot bloei.

Foto: © Sargasso logo Quack?!

Quack?! De eeuwige alternatieve werkelijkheid

ACHTERGROND - Beste Jona,

Dat zijn heel veel vragen die je daar opwerpt. Laat ik in deze eerste reactie maar aansluiten bij het eerste punt dat je maakt. Pseudowetenschap is van alle tijden. Nu heeft iedereen het over de ‘coronawappies’, maar laten we niet vergeten dat schokkende gebeurtenissen altijd aanleiding geven tot het ontstaan van een alternatieve werkelijkheid. Om niet te ver terug te gaan: de moord op Kennedy in 1963 leidde tot een bloeiende samenzweringsindustrie, en na 9/11 gebeurde hetzelfde.

Internet vergroot het fenomeen, maar is niet de oorzaak. In een open samenleving valt daar niets tegen te beginnen, en dat hoeft ook niet, in de meeste gevallen. Of we laten het erbij. Zestig procent van de Amerikanen gelooft dat achter de moord op Kennedy een complot schuil ging; polls omtrent 9/11 tonen een vergelijkbare argwaan. Hier en daar roept iemand dat het vreselijk is, maar eigenlijk maakt niemand die zich daar (nog) echt druk over.

De schadelijke alternatieve werkelijkheid

De vraag is wanneer die ‘alternatieve werkelijkheid’ écht schadelijk is. In het geval van corona lijkt daar sprake van te zijn. De twijfel gezaaid door ‘Viruswaarheid’ (bijgestaan door de traditionele antivaxers) leek de bereidheid om zich te laten vaccineren aan te tasten – en dat terwijl een dergelijke campagne pas effectief kan zijn als de overgrote meerderheid daartoe bereid is. Ik heb echter het vermoeden dat de beweging gedurende de afgelopen maanden aan kracht heeft ingeboet. Inmiddels laten de peilingen zien dat die meerderheid waarschijnlijk wel zal worden gehaald. Nog maar zo’n acht procent zegt dat ze vaccinatie zeker zal weigeren. Dat is te overzien.

Foto: © Sargasso logo Quack?!

Quack?! Pseudowetenschap & media

ACHTERGROND - Pseudowetenschap, partijdige geschiedschrijving, kwakzalverij: ze zijn er altijd geweest. Ook zijn er altijd uitgevers geweest die niet vies waren van sensatie. Lange tijd vormden de redacties van serieuze media echter een soort filter dat de uitwassen tegenhield.

Het internet heeft dat veranderd. Iedereen kan publiceren. Sterker nog, desinformatie is een verdienmodel. Het lijkt erop dat we vaker dan vroeger worden geconfronteerd met onwaarheden, variërend van goedbedoelde, niet-academische theorieën tot regelrechte leugens.

Hoe moet een journalistiek medium daarmee omgaan? Enerzijds zijn we een open samenleving waarin we niemand buitensluiten en heeft het zin de verspreiding van misinformatie te benoemen. Anderzijds: door er aandacht aan te besteden, bijvoorbeeld door uit te leggen hoe het wél zit, bied je ruimte aan misinformatie.

Vragen te over. Moet de universiteit, waar men streeft naar rationaliteit, de discussie met irrationele ideeën aangaan of is dat tijdverspilling? Wat baat ons, zolang betrouwbare informatie achter betaalmuren ligt, de digitalisering van boeken vol verouderde inzichten? Moeten journalisten scherper doorvragen naar de belangen achter dubieuze stellingen? Zijn de problemen vergroot doordat feitenkennis – het notoire stampen van rijtjes – momenteel geen bijster populair onderwijsdoel is?

Zoals gezegd: vragen te over. Sargasso zal er de komende tijd aandacht aan besteden. Zo meteen: Marcel Hulspas.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Lezen: Mohammed, door Marcel Hulspas

Wie was Mohammed? Wat dreef hem? In deze vlot geschreven biografie beschrijft Marcel Hulspas de carrière van de de Profeet Mohammed. Hoe hij uitgroeide van een eenvoudige lokale ‘waarschuwer’ die de Mekkanen opriep om terug te keren tot het ware geloof, tot een man die zichzelf beschouwde als de nieuwste door God gezonden profeet, vergelijkbaar met Mozes, Jesaja en Jezus.

Mohammed moest Mekka verlaten maar slaagde erin een machtige stammencoalitie bijeen te brengen die, geïnspireerd door het geloof in de ene God (en zijn Profeet) westelijk Arabië veroverde. En na zijn dood stroomden de Arabische legers oost- en noordwaarts, en schiepen een nieuw wereldrijk.

Foto: De grote piramide in Giza copyright ok. Gecheckt 18-10-2022

Von Däniken

OPINIE - Sommige artikelen zou je zelf geschreven willen hebben, zoals het stuk van Martijn van Calmthout in De Volkskrant van afgelopen zaterdag over Erich von Däniken. Terwijl Van Calmthout enerzijds duidelijk maakt hoe pseudowetenschappelijk Von Dänikens idee is dat de aarde ooit is aangedaan door buitenaardse bezoekers, schetst hij een uiteindelijk sympathiek portret.

Daar is niets mis mee, maar door dit accent is er geen aandacht voor de negatieve impact van Von Dänikens gefantaseer. Die is echter onverminderd actueel.

Eén probleem is makkelijk te benoemen. Von Däniken heeft een charmante belangstelling voor het erfgoed van exotische culturen, waar hij verbaasd naar kijkt. Die piramiden, zoiets indrukwekkends kunnen die Egyptenaren natuurlijk nooit zélf hebben gebouwd. Die wereldkaart van de Ottomaanse admiraal Piri Reis is zó nauwkeurig dat een Turk het niet kan hebben vervaardigd. Je zou haast denken dat Von Däniken een eurocentrist is die de niet-Europese culturen elke creativiteit ontzegt.

Alleen: het is nog erger. Hij meent namelijk ook dat voor de bouw van Stonehenge technieken nodig waren die de Europeanen in de prehistorie nog niet bezaten. Von Däniken ontzegt dus álle culturen creativiteit. Ik las nooit een auteur met zo’n negatief mensbeeld.

Foto: brightmaidn (cc)

Kikker in je bil

Een sokal-hoaxje ter gelegenheid van 1 april moest u scepsis bijbrengen ten aanzien van monocausale evolutionaire verklaringen voor mens, maatschappij en de loop der geschiedenis. Stink er niet in, ook als het volgende keer wel uit een wetenschappelijke koker komt.

Eigenlijk ben ik wel tevreden: mijn vorige stukje werd door velen opgevat als 1 april-grap, al waren er wel bij die even twijfelden. Tijdens mijn vakantie werd ik in ieder geval door één van mijn meest kritische vrienden ge-appt: ‘Dat van die varkens, is dat serieus?’

Ja, dat was dus serieus: ik heb het hele verhaal van A tot Z uit mijn duim gezogen en er voor de zekerheid – afgezien van de publicatiedatum zelf natuurlijk – zeker vijf aanwijzingen in gestopt: de universiteit van Alba, de juiste schrijfwijze van wat in zowel Spanje als Nederland wordt uitgesproken als ‘Alva’; onderzoeker Carlos Fitz-James Stuart, de naam van de huidige hertog van Alva; professor de Geus, die natuurlijk nergens anders kan wonen dan in Brielle, oftewel: Den Briel, en tenslotte het slotcitaat over ‘dat je je oude bril waar je altijd al door gekeken hebt verliest’.

Dat lag er dik op en ook dat was opzet. Afgezien van het feit dat het verstoppen van aanwijzingen de lol van het schrijven aanzienlijk verhoogt, verwachtte ik namelijk dat de inhoud van mijn 1 april-grap in bepaalde kringen serieus genomen zou gaan worden.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Doe het veilig met NordVPN

Sargasso heeft privacy hoog in het vaandel staan. Nu we allemaal meer dingen online doen is een goede VPN-service belangrijk om je privacy te beschermen. Volgens techsite CNET is NordVPN de meest betrouwbare en veilige VPN-service. De app is makkelijk in gebruik en je kunt tot zes verbindingen tegelijk tot stand brengen. NordVPN kwam bij een speedtest als pijlsnel uit de bus en is dus ook geschikt als je wil gamen, Netflixen of downloaden.

Foto: mtkr (cc)

Lulletje Rozenwater

OPINIE - Historici, zo geeft De Volkskrant van gisteren de mening weer van toekomstonderzoeker Patrick van der Duin, hebben een veel te grote greep op het maatschappelijke debat in Nederland. De geïnterviewde noemt de namen van die historici niet en dat maakt het wat lastig zijn bewering te toetsen. Bij de onderwerpen waar ik wat van denk te weten is echter één ding zeker: het debat is juist niet in de greep van de historici. Elke historicus kan je bijvoorbeeld uitleggen dat sjabloons als “het vrije, humanistische Europa tegen het mystieke, despotische Nabije Oosten” onzinnig zijn, maar we raken er almaar niet van bevrijd. Als het gaat om bijvoorbeeld de islam, is het debat in de greep van politicoloog Samuel Huntington, classicus Paul Cartledge of kwakhistoricus Tom Holland. Als historicus ben je het lulletje rozenwater waar niemand naar luistert.

Ik vermoed dat Van der Duin iets anders bedoelt: het verleden heeft een te grote greep op ons denken. Sterker nog, die constatering zélf illustreert hoezeer het verleden greep heeft op ons denken. “History is the nightmare from which I am trying to awake” is immers een gouwe ouwe. Zo geherformuleerd heeft Van der Duin het grootste gelijk van de vismarkt en hij illustreert het goed:

Foto: Post-Atheïst

Post-atheïst | Ster van Betlehem

COLUMN - Het zal wel in uw agenda voorgedrukt staan: op 6 januari is het ‘epifanie’. Dat is de antieke naam voor de verschijning van een godheid. In een christelijke context wordt dat doorgaans geassocieerd met de aanbidding van de pasgeboren Jezus door de wijzen uit het oosten. Zij hadden een ster gevolgd die, zoals de evangelist Matteüs het beschrijft, de geboorte van een koning der Joden aankondigde.

Giotto, De aanbidding der wijzen

Giotto, De aanbidding der wijzen

Er wordt al eeuwen gespeculeerd wat dat hemelteken kan zijn geweest. Giotto, die in 1301 de komeet van Halley had gezien, schilderde een staartster in de Scrovegni-kapel; Johannes Kepler meende dat het een drievoudige samenstand was van de planeten Jupiter en Saturnus; in recentere tijden is geopperd dat het een supernova was. Even leek een oplossing in zicht, toen spijkerschriftspecialisten de Mesopotamische voortekencatalogus uitgaven, maar een hemelteken dat de sterrenwichelaars verplichtte af te reizen richting buitenland, zat er niet bij. Kortom, er is nooit een hemelteken gevonden dat werkelijk ‘past’. Een overzicht van de theorieën vindt u hier.

Dat overzicht is gemaakt door mijn vriend Jan Pieter, die er nooit een geheim van heeft gemaakt christen te zijn. Voor hem heeft de Bijbel een speciale status en hoewel hij zeker niet alles letterlijk neemt, gaat hij ervan uit dat er werkelijk iets aan de hemel te zien is geweest. Ik denk van niet, omdat Matteüs het betreffende gedeelte van zijn evangelie zó heeft geconstrueerd dat een reeks voorspellingen in vervulling gaat, waarvan de opvallendste is dat de ‘zoon van David’ afkomstig moet zijn uit Betlehem. Andere profetieën zijn dat geweeklaag zal klinken in Rama, dat God zijn zoon uit Egypte zal roepen en dat de komst van de messias gepaard zal gaan met de verschijning van een ster. Dit geldt als hét messiaanse motief bij uitstek.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Lezen: Bedrieglijk echt, door Jona Lendering

Bedrieglijk echt gaat over papyrologie en dan vooral over de wedloop tussen wetenschappers en vervalsers. De aanleiding tot het schrijven van het boekje is het Evangelie van de Vrouw van Jezus, dat opdook in het najaar van 2012 en waarvan al na drie weken vaststond dat het een vervalsing was. Ik heb toen aangegeven dat het vreemd was dat de onderzoekster, toen eenmaal duidelijk was dat deze tekst met geen mogelijkheid antiek kon zijn, beweerde dat het lab uitsluitsel kon geven.

Foto: Tim Britton (cc)

Een kleine filosofie van de contra-kennis

ACHTERGROND - Alweer een hele tijd geleden blogde ik over mijn artikel in Kleio, waarin ik het begrip contra-kennis introduceerde. Dat artikel ging over de kruistochten, meer speciaal: over de samenwerking tussen christenen en moslims tijdens de kruistochten, en het gebruik dat er van de geschiedenis van de kruistochten wordt gemaakt door verschillende kampen in het moderne politieke spectrum.

Ik noemde daarbij de evolutieleer en de klimaatsverbetering als voorbeelden van vakgebieden waar ook contra-kennis rondwaart. In een andere post noemde ik de door het westen overgenomen kennis van de Arabieren als een laatste voorbeeld. In de eerste post probeerde ik een definitie te geven van wat contra-kennis was.

Een manier van wetenschapsbeoefening die zich afzondert in facties en primair ten dienste staat van de politieke doelen van die facties

Daar gaf ik een paar voorbeelden bij: creationisten die met eigen wetenschappers, eigen onderzoeksscholen en eigen publicaties, die ook bij voorkeur naar elkaar verwijzen in plaats van naar iemand ‘van buiten’, proberen de evolutietheorie onderuit te schoffelen; culturalisten die menen dat de moslims alleen kennis van andere volken hebben doorgegeven, kennis die bovendien ook via andere kanalen beschikbaar was, om het belang van de islam als invloed op de ontwikkeling van de westerse cultuur te bagatelliseren.

Mijn definitie dekt het doel van contra-kennis – primair ten dienste staan van eigen politieke doelen – en de organisatie – afgezonderd in op zichzelf gerichte facties – maar geeft niet goed aan wat het nu eigenlijk is. Daar ben ik ook nog niet helemaal uit, maar er zijn wel een aantal kenmerken – die ik hieronder inventariseer – die de aanpak van culturalisten, klimaatsceptici, creationisten en andere apologeten gemeen hebben en die mogelijk kunnen leiden tot een betere definitie van het begrip: contra-kennis…

Foto: Post-Atheïst

Post-atheïst | De Turijnse lijkwade

COLUMN - Het voorjaar begon dit jaar al in de winter en de traditionele paashoax is ook veel te vroeg. In de week voor pasen is er altijd wel een wetenschapper die zichzelf aan exposure en de pers aan bladvulling helpt met een sappig nieuwtje over Jezus. Het zijn doorgaans niet de beste onderzoeksresultaten die zo publiciteit krijgen. Zeg maar gerust dat elk Jezusbericht in de aanloop naar pasen een hoax is.

Zo werd eens aangekondigd dat “de” wetenschap had geconcludeerd dat Judas Jezus niet kon hebben verraden. Twee jaar geleden was er de claim dat Jezus een hermafrodiet kon zijn geweest. Het jaar ervoor mochten we lezen dat Jezus het Laatste Avondmaal niet op (witte) donderdag zou hebben gevierd maar een dag eerder. Allemaal academici van het tweede echelon, allemaal kul, allemaal slim getimed, allemaal in de media, allemaal schadelijk voor de echte wetenschap.

Elk jaar vliegen de media er weer in. Dit keer waren ze er zelfs vroeg bij met een hoax die toch wel heel herkenbaar was: de Lijkwade van Turijn. Een Italiaans onderzoeksteam heeft namelijk bedacht dat de afbeelding van de gekruisigde op het doek kwam door neutronenstraling.

Voor het goede begrip: ze bieden de oplossing voor een probleem dat niet bestaat. Het is inderdaad onduidelijk hoe de lijkwade precies is vervaardigd, maar verschillende onderzoekers (voorbeeld) hebben gedemonstreerd dat er geen technieken nodig zijn die buiten het bereik van een middeleeuwse vervalser lagen.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Volgende