Er zijn twee manieren om private eigendom te schenden: de eerste is de manier waarop de armen de rijken plunderen: onverhoeds en gewelddadig. De tweede is de wijze waarop de rijken de armen plunderen: traag en legaal.
Het verlies aan zekerheden en veiligheid voor de “kleine inkomens” is geen natuurverschijnsel. De ongelijkheid groeit. Het doet zich ook voor op de woningmarkt, die ik hier wat nader bekijk. Het is een resultaat van decennia van politiek handelen. Het had ook anders gekund. De sociale en egalitaire krachten zijn in het defensief.
Het begrip stille klassenstrijd past. In 2.4 miljoen corporatiewoningen wonen ongeveer 4.5 miljoen stemgerechtigden. Zij worden geraakt door het huurbeleid, door de verhuurdersheffing, maar ook door veranderingen in het huurrecht (tijdelijke contracten).
De bedoelingen zijn die van het marktgeloof: meer opbrengst voor de eigenaar, minder bescherming voor de huurder, meer markt en minder overheidsinterventies. Waarom heerst het geloof in de vrije markt zo onverkort? Is de simplistische marktvisie van Minister Blok bepalend voor ons denken over wonen en huisvesting?
Kapitalisme voor velen?
Inspirerend is Robert Reich, “Saving Capitalism, for the many, not the few”. Hij was minister van arbeid onder Bill Clinton en fileert het marktdenken. Ook mijn openingszinnen komen uit dit boek. Hij biedt verweer tegen de mythe van de vrije markt, die niets in de weg moet worden gelegd. Bouwstenen van het kapitalisme zijn:
- Eigendom: wat mag je bezitten? (denk aan auteursrecht)
- Monopolie: hoeveel marktmacht mag je hebben? (prijsafspraken)
- Contract: wat mag je kopen/verkopen? (je organen of kinderen niet…)
- Bankroet: wat gebeurt er als er niet wordt betaald?
- Dwang: hoe handhaven we de regels?
Op al deze onderwerpen is de overheid voortdurend regels aan het verfijnen, bijstellen en veranderen en daarom vraagt de samenleving ook. Een volledig vrije markt is een fictie.
Effectief beleid
Hoe maak je effectief beleid? Door een goede balans van verantwoordelijkheden, taken en bevoegdheden. Door een goede samenhang tussen regulering en uitvoering. Door samenhang tussen willen en weten.
Wat zit ons in de weg? Ideologische strijd over de relatie tussen markt en overheid. In de EU heeft deze polariteit postgevat. Wat is een hybride organisatie? Het moet privaat of overheid zijn: een toegelaten instelling, die publieke belangen dient, maar als ondernemer functioneert, kan eigenlijk niet. (zie Hans Blokland)
Onze sociale woningbouw dateert van 1901: de reguleringsniveaus ( huisvesting ‘rijkszaak en gemeentetaak’) kregen heldere rollen, de uitvoering werd goed geregeld (corporaties) en de instrumentatie bedacht. (leningen, huur en subsidiebeleid) De wereld was/is jaloers op ons, want met dit systeem bouwden we een egalitaire samenleving en een publiek vermogen van zeker 200 miljard.
Wat ging er mis? De laatste decennia raakten we belangrijke sporen bijster.
Misvattingen
Ik noem een aantal misvattingen: ze hangen soms samen en versterken elkaar.
- Schaal; groter is efficiënter en professioneler dachten we, maar onderzoek bevestigt dat niet. Dat geldt voor zorg, onderwijs, woningcorporaties en gemeenten.
- Sturingsopvattingen; met goed toezicht en gedetailleerde regels uit Den Haag gebeurt dat wat wenselijk is, dachten we. Dat is meestal niet zo.
- Professioneel; directeuren/managers en professionele leiding gaan niet samen met een achterban van leden, dachten we. De bezoldigde bestuurder en die achterban schaften wij dus af. Gevolg: legitimiteitsproblemen voor wooncorporaties.
- Marktconformiteit; iets doen voor lage inkomens, dachten we, maar het kan toch wel “marktconform”? Maar sociaal beleid mag wat kosten.
- Vennootschapsbelasting; iets sociaals doen, maar dan wel de normale marktpositie nastreven is een contradictie. Maar we schaften de fiscale voorkeurspositie voor corporaties af.
- Verhuurdersheffing; het Rijk had behoefte aan geld, maar dat lukte niet zo goed (de Vogelaarheffing). Met een normale belasting lukt dat nu wel. Nu belasten we een gesubsidieerd product: rondpompen van geld. Ander beeld: de enkels aan elkaar binden en dan boos zijn dat we geen sprintje willen trekken.
- Contradicties; taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden zijn verward geraakt. Zie b.v. het huurbeleid: de minister wil de heffing, de corporaties moeten daarvoor hogere huur vragen, de minister geeft daarvoor wel de ruimte. De huurders protesteren bij de verhuurders, het verkeerde adres.
Politieke discussie
Hierover spreken we niet: hoe richten we onze wereld in en waarom? Wat moeten we met steeds grotere scholen, met immense zorginstellingen, met supercorporaties? Ze zijn “too big to fail”, weten we uit de bankencrisis. Vestia maakte bijna een einde aan de sociale woningbouw, Meavita deed dat in de thuiszorg, het onderwijs heeft meerdere voorbeelden… etc.
We zullen in zorg, woningbouw en onderwijs, opnieuw moeten nadenken over thema’s als schaal, toezicht en complementair bestuur. Wat betekent dat voor de sociale verhuur?
Ik heb niet “het recept”, maar wel een aantal punten waarop de discussie kan worden gericht.
- Ik zou kiezen voor een radicale decentralisatie van de volkshuisvesting, maar niet haastig. De decentralisaties in het sociaal domein zijn te gehaast en te veel onder druk van bezuiniging doorgevoerd, met improvisaties en systeembreuken als gevolg.
- Die decentralisatie vraagt om nationale kaders voor gemeenten, die veilig en beschermend zijn voor de huurders, want daar was volkshuisvesting voor bedoeld:
- Voor het huurbeleid en huurprijsbeleid
- Voor de huurbescherming
- Voor garanties voor lage inkomens (huurquote-huurtoeslag).
- Lokale binding en betrokkenheid van huurders en woningzoekenden wordt versterkt door:
- Een terugkeer van de omschrijving van het werkgebied in de corporatiestatuten;
- Een terugkeer van de achterban door verenigingen en/of coöperaties;
- Een herstel van kleinschaligheid/ limitering maximale omvang van organisaties.
- Het thema “marktconform” wordt opnieuw geagendeerd, want:
- De ‘level playing field’ discussie bedreigt onze uitvinding van ‘toegelaten instelling’; het onderscheid DAEB en niet-DAEB is vrij nutteloze werkverschaffing voor accountants;
- Marktwaarde verplicht tonen in de corporatie-administratie is nutteloos en versterkt de tendens tot uitverkoop; zolang beleidsconforme kasstromen worden gerealiseerd is een beeld van marktwaarde overbodig. (Peter van Os)
- De markt is niet per definitie slecht, als er een effectieve huurtoeslag bestaat voor de laagste inkomens.
- De sociale huursector heeft aan een tegenstelling met de koopsector bijgedragen, die niet goed is. Maar de waarde van een op gelijkheid gerichte samenleving is onbetaalbaar. De gedachte aan een woontoeslag, die ook kopers kan begunstigen, is mooi. De prijs is dat de langdurige afbouw van de hypotheekrente aftrek wordt verstoord.
Lokale politiek
Wie denkt dat de sprong naar de lokale politiek simpel is, moet ik teleurstellen.
Strategisch is de Vereniging van Nederlandse Gemeenten van groot belang voor het overbruggen van verschillende politieke overtuigingen. Lokaal lukt dat met politieke verschillen die in Den Haag juist worden verdiept? Het doet denken aan het pacificatiemodel (Lijphart): aan de top worden verschillen geaccentueerd, die juist lokaal en regionaal soepel worden verwerkt.
Mijn stelling is dat wij de stadstaat Nederland te centralistisch besturen. Professor Zef Hemel ziet het als een gevolg van de crisis uit de jaren dertig: en de wederopbouw, zeg ik er bij. Hemel denkt dat Amsterdam in alles moet verdubbelen, maar voor alles is Den Haag nodig; dat remt enorm. In alle discussies over dit thema valt het woord gemeente vrijwel niet.
Centralisme is gemakkelijker dan regie over decentraal bestuur. Alle politiek is lokale politiek: mensen moeten hun zaken met elkaar regelen. Dat klinkt als een cliché. Maar groei van een lokaal belastinggebied en beperking van departementale sturingsdrift zijn fundamentele veranderingen.
In Den Haag is de overheersende idee dat men in de provincie niet goed snik is. Dat lijkt me overdreven. Den Haag moet doen wat moeilijk is: kaders geven, zorgen dat de woningmarkt beheerst en sociaal gaat functioneren. Dat moet niet door micromanagement maar door globale en simpele ingrepen. De politicologie noemt dat “veldcontrole”. (Dahl en Lindblom)
Wat ik zou willen:
- Een fundamenteel debat over financiële autonomie van gemeenten;
- Een gemeentelijke taak de lokale huisvesting te regelen (inclusief toezicht);
- Ontwikkeling van minimale normen ter bescherming van de sociale doelen;
- Politieke aanvaarding van niet marktconformiteit in deze sector;
- De tegenstelling markt-overheid niet overdrijven, nieuwe ruimte voor hybriditeit;
- Een hernieuwde plicht voor corporaties een werkgebied in de statuten te definiëren;
- Een maximale omvang van corporaties (bv. 10.000 VE);
- Simpele wetgeving van het rijk, maar eenvoud is niet eenvoudig.
Ik geloof dat ik geloof in kleinschaligheid.
Literatuur:
Robert B. Reich, “ Saving Capitalism, fort he many, not the few”, New York, 2015
Hans Blokland, “Een lange leegte” Kampen, 2008 (p.211-235)
Robert A. Dahl and Charles E. Lindblom, “Politics Economics and Welfare”, Chicago, 1976
Reacties (11)
Er mag wel eens een diepgaand onderzoek gaan komen op het beleid voor sociale woningbouw. Kijk eens naar wachtlijsten en aanbod. En ook naar doorstroming. Als ik het aanbod bij woningnet zie van sociale woningen kom ik op ±200 stuks in mijn stad met 300.000 inwoners. Doorstromen wordt ook zo goed als onmogelijk daar er meteen een flinke huurverhoging voor een vrijkomende woning wordt berekend. O heerlijke dromen, als dit toch eens een speerpunt zou worden voor de komende verkiezingen.
Onderzoek is goed, maar zal niets veranderen. De huidige neo-liberalen regeren met de onderbuik. Niet op basis van onderzoek, feiten en wat het beste is voor iedereen.
@2: Wel degelijk op basis van onderzoek en feiten; en daaruit gedestilleerd wat het beste is voor henzelf.
@1 Je kan filosoferen wat je wilt over deelproblemen als sociale woningbouw maar de crux ligt in de vraag of (of liever hoe) een immigratieland een sociaal netwerk kan behouden zoals het geweest is of weer kan opbouwen als het eenmaal is afgebrokkeld. Bovendien is het wat betreft de huizenmarkt te laat. De randstad gaat Londen achterna waar huizenbezit meer en meer in buitenlandse corporaties komt en waarbij markt conforme prijzen de boventoon voeren. Het gaat langzaam maar zeker en dat komt dan weer overeen met” De tweede is de wijze waarop de rijken de armen plunderen: traag en legaal”
Kennis is niet echt het probleem. Simplistisch denken over de markt wel; daarom geef ik met hulp van Reich ook aan wat we doen om die markt te temmen.
Het wonderlijke is: we hebben de grootste hypotheekschuld ter wereld en ook de grootste sociale woningvoorraad. De geleerde beschouwers zeggen dan dat die schuld niet goed is, maar dat daar het vermogen van het sociale woningbezit tegenover staat.
Alleen dat is Blok aan het verjubelen aan buitenlandse investeerders.
Zo ontstaat een beeld dat, zoals Qwerty zegt, gaat lijken op de situatie in Londen; marktconform is onbetaalbaar.
Inderdaad, Gladiool, ik zou willen dat het speerpunt was bij de komende verkiezingen. Daarom schreef ik dit stuk.
Beter vervangen we alle sociale huurwoning voorzieningen voor hulp bij het bezitten van een eigen woning. In plaats van dat je huursubsidie ontvangt en vervolgens huur betaalt aan een woningbouwcorporatie maak het een hypotheeksubsidie (kan ook gelijk de HRA vervangen) en betaal vervolgens je hypotheek aan de vereniging af. Eigendomsopbouw is belangrijk.
Anders is het eerst eisen dat mensen geen vermogen opbouwen door het bezitten van hun eigen huis. En vervolgens klagen dat het vermogensbezit zo scheef is.
@5 Ik vind je redelijk optimistisch met “”daarom geef ik met hulp van Reich ook aan wat we doen om die markt te temmen””
Ikzelf denk dat we pas aan het begin staan van een bijna niet te temmen globalisering en vrije markt denken.
Er gebeuren weliswaar dingen op kleine schaal (in Spanje met het terugnemen van woningen met steun van het gemeente bestuur.Ik ben de url even kwijt))
De problemen zijn echter zo massief (qua financiële machtsblokken) dat je van behoorlijk goede huize moet komen wil je je daar tegen kunnen verweren. (oftewel een gigantische onderklasse voorkomen).
Je hebt daar een redelijk grote eensgezindheid (of solidariteit zo je wilt) voor nodig en dan kom ik weer op het punt dat ik geen migratie land ken wat hier voor een dergelijke basis kent.
Ik wil niet de onheilsprofeet uithangen maar ik voorzie in NL binnen enkele generaties mede door automatisering/globalisering een kloof tussen arm en rijk zoals in de VS en dat de politiek nog meer dan nu via zeer machtige corporaties zal worden bepaald.M.a.w. de politiek zal gecentraliseerd bij een aantal zeer machtige corporaties komen te liggen en Ik zie niet hoe lokalisering van de politiek dit kan tegenhouden. Maar ik ruil mijn sombere visie graag in voor een meer optimistischer.
@6: het zou kunnen, maar moeten we mensen helpen bij het bezitten van een huis? Wat is het belang van eigendomsopbouw? De trend is juist dat we minder in particulier bezit zouden moeten hebben.
Ik pleit wel voor eenvoud, afstand van micromanagement. Door de manipulatie van de rente heb je een mooie veldcontrole in handen, dat is wel waar. Maar ik denk niet dat er politiek een meerderheid voor dit idee gaat ontstaan.
@7: Reich is ook optimistisch en ik heb ook nogal wat bijgedachten bij zijn streven het kapitalisme voor de velen te redden.
Zijn betoog over de bemoeizucht van de staat met de vrije markt moet je lezen als een aanval op het modelmatige economisme. Je zult verbaasd staan als je echt met mensen over de markt praat, dan blijkt iedereen te geloven in de leerboekjes-markt.
Globalisering is onontkoombaar, maar we zullen het moeten beheersen door systematisch te werken aan globale stuursignalen en kleinschaligheid.
Alleen als we elkaar in de ogen kijken, kunnen we zonnekoningen en hun gedrag herkennen en bestrijden.
Dat is een optimistisch geloof, ik geef het toe. Maar laten we het daar dan eens over hebben. Ik word zo somber van het cynisme in de wereld en ik denk dat er betere wegen te bewandelen zijn.
Wat is het belang van eigendomsopbouw?
Als je Pikkety leest: rendement.
@4: De vrije markt voor woningbouw in Nederland wordt volgens mij vnl gewaardeerd op schaarste (en hra). Dat drijft de huizenprijzen op en daarmee ook de huren. Dit is een vrije markt met concurrentie onder kopers en huurders, niet voor bouwers, verkopers en verhuurders. Kortom, de vrije woningmarkt is een illusie in Nederland. En dat is al heel lang zo. Heeft niets met immigratie en globalisering te maken.
@10: zo ingewikkeld is het nu eenmaal. De sociale woningbouw was een antwoord op de revolutiebouw in de 19 eeuw waarvan de laagste inkomens de dupe waren.
Maar de indieners van de woningwet van 1901 waren geen linkse radicalen, dus zij zochten een pragmatische manier om de gevolgen van de vrije markt te verzachten.
Daar heb ik het over: de goede pragmatische verzachting van een marktproces is verloren gegaan in management-gebrabbel en liberale kletskoek.
Daartoe hoort het idee dat we een vrije markt hebben en moeten houden. Daarom begon ik met de zin over de trage en legale diefstal.
Maar kijk dan nu naar de wijze waarop we de verzachting van die vrije markt kwijt zijn geraakt, het bezit van een eeuw sociale woningbouw uitverkopen aan buitenlands kapitaal. Blok vindt dat prima, want vrije markt en globalisering. Ik vind het schandelijke uitverkoop van ons publiek vermogen.