serie

Post-Atheïst

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Joodse staat

COLUMN - In 70 verwoestten de Romeinen de joodse tempel in Jeruzalem. In 114-117 haalden ze meedogenloos uit naar de joodse bewoners van Egypte, Cyrenaica, Cyprus en Mesopotamië. In 132-136 waren de opstandelingen rond Bar Kochba aan de beurt. Duizenden, tienduizenden sloegen op de vlucht.

Minimaal één groep vluchtelingen lijkt te zijn geëmigreerd naar het Arabische Schiereiland, maar we hebben daarover geen teksten. Misschien zullen archeologen nog eens sporen van de joodse aanwezigheid vinden, maar het staat te bezien of de Saoedische autoriteiten veel geld zullen uittrekken voor zulke vondsten. Hoewel we dus weinig weten over deze groep, moeten ze er zijn geweest, want in de Late Oudheid woonden er veel joden in wat nu Jemen heet. Sterker nog, er was een Joodse staat: Himyar.

We hebben daarover vrij veel informatie. Er is bijvoorbeeld een synagoge opgegraven in de havenstad Qani en uit Israël is een graf van Jemenitische joden bekend. Arabische inscripties gebruiken joodse namen, de namen van de traditionele Arabische goden komen in onze bronnen niet meer voor en er zijn aanwijzingen voor contacten tussen de Jemenitische vorsten en de rabbijnen in het land van Israël. En tot slot: in het jaar 522 bekeerde koning Dhoe Noewas van Himyar zich tot het jodendom.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Racisme

COLUMN - U heeft het nieuws gehoord en gezien. Een schietpartij, vorige week, in de Emanuel African Methodist Episcopal Church in Charleston. Negen doden. Over de motieven van dader Dylann Roof bestaat weinig twijfel: hij riep zelf “I want to shoot black people” en “You rape our women and are taking over our country – you have to go”. Foto’s tonen hem met symbolen van het apartheidsregime en inmiddels is ook een website geïdentificeerd die hij met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid heeft ingericht. “A loner well-versed in white-supremacist thought”, zoals de inhoud is samengevat.

Een Einzelgänger dus, maar wel een die verrotte goed begreep wanneer hij moest schieten: op het moment dat de pers paraat stond om verslag te komen doen. Hillary Clinton was die dag in de stad en Jeb Bush zou er de volgende dag zijn. Op wat de laatste dag van zijn leven zou zijn, had de vermoorde dominee Clem Pinckney nog campagne gevoerd voor de democratische presidentskandidate. Bush zegde zijn bezoek af. Deze schietpartij was slecht nieuws voor de republikeinen.

De omroeptak van de republikeinse partij, Fox TV, zat er maar mee. Gelukkig kwam iemand op het idee om voor de verandering een keer genuanceerd te zijn. Hoe waren we immers zo zeker van dat racisme van die dader? Het waren ten slotte zijn slachtoffers die getuigden, en die konden het, geschokt als ze waren, makkelijk verkeerd hebben begrepen. Het was net zo aannemelijk dat het een aanval was op de christelijke waarden die de kerk uitdroeg. En zo bracht Fox, zoals zo vaak, het nieuws niet zoals het was maar zoals het de republikeinse partij het beste uitkwam.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Wonderverhaal

COLUMN - Zomaar een berichtje uit de sociale media. Een Australische kankerpatiënte had vernomen van de kerk van de heilige Charbel en besloot er met haar zoon naartoe te gaan. Toen ze er aankwamen, bleek de kerk echter gesloten. Ze liep al terug naar de auto toen een priester langs kwam wandelen en hun vroeg of hij kon helpen. Ze vertelde dat ze uit Australië was gekomen om de zegen van een priester te ontvangen. Terwijl de geestelijke haar zegende, maakte haar zoon met zijn telefoon een foto, waarna de Australiërs afscheid namen en terugkeerden naar hun hotel.

Daar keek een Libanese vriend langs de foto’s op de telefoon en hij herkende de priester: het was de heilige zelf. Verbijsterd over het wonder reisden de vrouw en haar zoon terug naar Australië, waar ze enkele keren in het ziekenhuis werd getest, maar geen kanker meer bleek te hebben.

Kortom, een wonderverhaal waarvan er dertien in een dozijn gaan.

Het kan niet waar zijn – en dan bedoel ik niet dat kanker niet de gewoonte heeft het lichaam van zijn slachtoffers te verlaten. Om te beginnen is er de onduidelijke bron. Het verhaal dook afgelopen twee weken op verschillende plaatsen op, maar ik heb niets ouders kunnen vinden dan een bericht dat op 19 mei werd geplaatst op een Facebookpagina van een maronitische christen. (Maronieten zijn Libanese rooms-katholieken.) Dat is sindsdien ruim 3100 keer “geshared”.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Langs de Zijderoute (5)

Ik heb u de afgelopen weken meegenomen langs het Iraanse deel van de Zijderoute en vandaag bereiken we Mashhad, de plaats waar de achtste imam ligt begraven. In een eerder stukje legde ik al uit dat het gaat om Reza, het hoofd van de afstammelingen van de profeet Mohammed, die in 818 in de nabijgelegen stad Toos overleed – vergiftigd, zo zeiden zijn aanhangers, die dit overigens van elke te vroeg overleden leider zeiden.

Het eerste wat je als bezoeker opvalt is de immense omvang van het complex, waardoor het op de pleinen betrekkelijk rustig is, hoewel er toch duizenden pelgrims tegelijk zijn. Alleen in de centrale ruimte, waar het eigenlijke graf is, is het echt heel druk. Het blijft ondertussen typisch Iran: hoewel iedereen hier om religieuze redenen is en het huisje wil aanraken waarin imam Reza ligt begraven, zal de xenofilie het altijd winnen, zodat je als westerling bij elke stap het gebruikelijke “Where are you from?” te horen krijgt.

Dat wil zeggen: zo was het in 2005, toen ik er voor het eerst was en nog kon doorlopen naar het graf. Sindsdien beperkt men de toegang tot moslims. Dat klinkt niet erg gastvrij, en eerlijk gezegd vond ik het ronduit onprettig toen ik bij een tweede bezoek wat materiaal meekreeg dat opriep tot grote inspanningen in de strijd tegen het kwaad. Wat dat was werd niet uitgelegd, maar in de Ahmedinejad-jaren was daarover weinig twijfel.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Tweede Pinksterdag

COLUMN - Vandaag is het Tweede Pinksterdag en niemand begrijpt waarom het een vrije dag is. Ik ga het u ook niet uitleggen, want het is veel interessanter dat kardinaal Wim Eijk het ook allemaal wat overdreven vindt. De katholieke kerkleider trok afgelopen week de aandacht door op te merken dat het wat hem betreft geen vrije dag hoefde te zijn.

Hij kreeg meteen bijval van Karin van den Broeke, de voorzitster van de Protestantse Kerk in Nederland, die voorstelde er twee vrije dagen voor terug te geven, om ook de joodse en islamitische gelovigen een landelijke feestdag te gunnen. “Dan straal je uit: in Nederland kiezen we voor een inclusieve samenleving.” Voorspelbare reacties: de moslimorganisatie HumanIslam is buitengewoon blij, behoudende protestanten zijn buitengewoon tegen. Ik voor mij beschouw het als buitengewoon ondoordacht.

Zo is er een probleem dat ik maar even zal aanduiden als “goede smaak”. De Nederlandse hindoe-organisaties hebben zich waardig gehuld in stilzwijgen, maar zouden erop hebben kunnen wijzen dat Van den Broekes inclusiviteit zich tot monotheïsten beperkt. Ze zouden ook hebben kunnen zeggen dat er in ons land meer hindoes zijn dan joden, waarop dan iemand zou kunnen tegenwerpen dat daarvoor gruwelijke historische redenen zijn – en daarmee zou een behoorlijk smakeloze discussie zijn losgebarsten over welke religies er in ons land nu echt toe doen.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Langs de Zijderoute (4)

COLUMN - In drie eerdere stukjes (1, 2, 3) beschreef ik hoe de weg van Teheran naar Mashhad van strategisch belang was voor de vroege islam, waarom de eerste kaliefen hier investeerden en hoe de bewoners van het gebied het nieuwe geloof op eigen voorwaarden aannamen, zodat hier grote religieuze variatie heerste. Ik noemde soennieten en sjiieten, een cross-over daartussen en de mysticus Abu Yazid. Verder leefden hier joden, boeddhisten, zoroastriërs in diverse soorten en maten, manicheeërs en nestoriaanse christenen.

Het was een gevarieerde wereld, maar alleen de tegenstelling tussen soennieten en sjiieten vertaalde zich soms in geweld. Alleen zij konden immers legers op de been brengen. Al-Mamun, de Abbasidische kalief in Bagdad, meende dat de tegenstellingen op te lossen waren als de leider van de afstammelingen van Mohammed, Reza (“de achtste imam”), ook kalief zou zijn. Dus bood hij in 809 aan dat Reza de macht zou overnemen. Het was een vreemd aanbod: koningen bieden niet zo vaak hun troon aan een ander aan. Reza lijkt een valstrik te hebben vermoed en wees het aanbod af, maar formuleerde zijn afwijzing zo dat Al-Mamun haar niet kon uitleggen als erkenning:

Als het kalifaat u rechtmatig toebehoort, is het u niet toegestaan er afstand van te doen. Als het u echter onrechtmatig toebehoort, kunt u het niet overdragen omdat u niet kunt afstaan wat u niet bezit.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Langs de Zijderoute (3)

ACHTERGROND - In mijn eerste stukje over de Iraanse Zijderoute van Teheran naar Mashhad vertelde ik dat dit gebied, zolang de Arabische legers streden in wat nu Turkmenistan en Uzbekistan heet, strategisch belangrijk was. De kalief in Damascus zag daarom toe op de islamisering en faciliteerde deze door bijvoorbeeld de bouw van de moskee in Damghan. In het tweede stukje gaf ik aan dat het belang van dit gebied de bewoners in staat stelde de islam te aanvaarden op hun eigen voorwaarden, en dat zij hun steun gaven aan de afstammelingen van Mohammed, die terzijde waren geschoven toen de Umayyaden het kalifaat naar zich toe hadden getrokken.

Rond het midden van de achtste eeuw slaagden de moslims van de Zijderoute erin de Abbasieden aan de macht te brengen: een zijtak van de familie van de profeet. Als de gelovigen hadden gemeend dat nu de vraag wie moest heersen voorgoed ten grave was gedragen, kwamen ze bedrogen uit. Er bleven er die vonden dat het familiehoofd van de hoofdtak, de imam, moest heersen. Kalief Al-Ma’mun heeft daarmee ook ingestemd en heeft de achtste imam, Reza, aangewezen als opvolger. In 818 overleed deze echter in Mashhad – door vergiftiging, zoals zijn aanhangers wisten.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Janus

COLUMN - Deze week is de Romeinenweek en dus ligt het in de rede dat ik mijn column gebruik om te schrijven over een Romeinse god. En welke ligt dan meer voor de hand dan Janus? De god met het dubbele gezicht is een van de beroemdste godheden uit de oude wereld. Hij stond op de oudste Romeinse munten, bronsstukken van ruim drie ons die in geen enkele museumcollectie ontbreken. Elke keer als de Romeinen een offer brachten, begonnen ze met het aanroepen van Janus. Pas daarna deden ze het eigenlijke offer. Als titel had hij divom deus, wat heel oud Latijn is voor ‘god der goden’.

Bronsstuk met Janus, derde eeuw v.Chr.; deze munt weegt ruim drie ons (Rome, Palazzo Massimo)

Bronsstuk met Janus, derde eeuw v.Chr. (Rome, Palazzo Massimo)

Misschien is, afgezien van het feit dat hij twee gezichten had, wel het bekendste dat er in Rome een tempel aan Janus was gewijd, die twee poorten had die de Romeinen sloten als er eens een jaar geen oorlog was. Dat was een vrij zeldzame gebeurtenis. In historische tijden gebeurde het alleen in 235 v.Chr. Eén jaar in een lange geschiedenis. De vraag is: waarom sloten ze de poorten?

De archeologie helpt ons niet. Gek genoeg hebben archeologen de tempel nog steeds niet gevonden, hoewel bekend is waar hij stond.  Dat deel van Rome is in 1997-2000 grondig onderzocht, maar in plaats van een Janustempel vonden de opgravers een boerderij uit de tijd van Karel de Grote. Vergelijking met soortgelijke goden bij andere volken helpt ook al niet, want de god met de twee gezichten is uniek voor Rome.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Langs de Zijderoute (2)

COLUMN - Ik blogde al eerder over het Iraanse deel van de Zijderoute en vertelde toen dat het een zandloperachtige corridor was tussen Teheran, waarvandaan diverse wegen naar het westen lopen, en Mashhad, waar de wegen naar China en India beginnen. De kaliefen van de Umayyadische dynastie (r.661-750) begrepen het strategische belang en zorgden ervoor dat deze weg in islamitische handen zou blijven, wat betekende dat er geld werd besteed aan versterkte nederzettingen. Uit deze tijd dateert de moskee van Damghan, die ik al noemde.

De oostelijke gebieden dienden echter ook om lastige opposanten naartoe te sturen, en die waren er volop. Het standaardbeeld is dat de islam in de eerste eeuw van zijn bestaan worstelde met de vraag wie de leider moest zijn, wat ertoe leidde dat er enerzijds soennieten waren die het gezag van de Umayyadische kalief in Damascus erkenden en dat er anderzijds sjiieten waren die meenden dat het familiehoofd van de afstammelingen van de profeet, de imam, het oppergezag bezat. Dat is althans het top-down-verhaal.

Er is echter ook een bottom-up-verhaal. De Arabieren hadden de Perzen namelijk onderworpen, maar niet verslagen. De Perzen wilden zich best bekeren tot de islam, maar wel op hun voorwaarden, en daarom stonden zij sympathiek tegenover iedereen die het oppergezag van de kalief nuanceerde. Als er niet al een conflict over het leiderschap zou zijn geweest, zou het wel zijn veroorzaakt door de Perzische eigenzinnigheid, temeer daar Perzië al eerder ruimte had geboden aan allerlei nieuwe religieuze ideeën: het traditionele zoroastrisme kende nieuwe ideeën met namen als zurvanisme en mazdakisme; er waren diverse christelijke varianten; er waren boeddhisten; er waren aanhangers van de oude natuurgodsdiensten; er waren joden (waarover ik al eens heb geschreven).

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Homohuwelijk

COLUMN - Ik had voor vandaag eigenlijk een lief stukje over negende-eeuwse moslims aan de Zijderoute in gedachten, waarin ik dan wilde vertellen dat de islam ook toen al een enorme variatie vertoonde, maar de actualiteit moest natuurlijk weer tussenbeide komen. Die bestaat uit een van de wonderlijkste opiniestukken die ik in tijden heb gezien. Het is helaas niet meer online, maar hier vindt u een samenvatting: drie godsdienstwetenschappers (Hector Avalos, Robert Cargill en Kenneth Atkinson) herinneren de lezers van de Des Moines Register eraan dat de Bijbel het huwelijk nergens definieert als de verbintenis tussen een man en een vrouw.

Duh.

De Bijbel veronderstelt wel meer bekend. Wat een messias is, wordt bijvoorbeeld onvoldoende uitgelegd, zodat wetenschappers zich nog altijd het hoofd breken over de vraag hoe Jezus’ zelfbeeld zich verhoudt tot de bekende messianologieën. De Bijbel is nu eenmaal een millennium of twee, drie oud en veronderstelt ideeën die destijds gangbaar waren. Dat geldt voor elke antieke tekst. De dromen in het Gilgamesj-epos veronderstellen kennis van de Mesopotamische waarzeggerij, Homeros neemt aan dat je de Griekse goden kent, de historische teksten van Tacitus veronderstellen dat je weet dat op de randen van de aarde de agressiefste barbaren wonen. Er is altijd een onuitgesproken context. Dat de Bijbel geen definitie van het huwelijk geeft, is daarom een zeer slecht argument voor een alleszins respectabel standpunt.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Langs de Zijderoute (1)

COLUMN - Afgelopen maart was ik in Iran, een land waar ik voor mijn werk wel vaker kom en waarvoor ik een zekere sympathie heb gekregen. Dat wil niet zeggen dat ik het echt begrijp en ik was blij dat ik dit keer eens naar het oosten kon reizen, van Teheran naar Mashhad. Dat is ruwweg het Iraanse equivalent van de christelijke pelgrimsweg naar Santiago de Compostella: Mashhad is waar de achtste imam ligt begraven en vormt voor elke Iraniër, religieus of niet, een lieu de mémoire. Zoals je langs de wegen naar Santiago wel eens mensen ziet wandelen, zo zie je ook richting Mashhad wandelaars die de elementen trotseren.

Dat die elementen niet altijd meewerken, bleek uit het feit dat de pelgrims nogal eens regenponcho’s droegen. Toch is regen zeldzaam. De weg loopt namelijk langs de zuidelijke hellingen van het Elburzgebergte, dat zich verheft tussen de Kaspische Zee en de Iraanse hoogvlakte. De vochtige noordenwind regent leeg op de noordelijke hellingen, waardoor er op de hoogvlakte nauwelijks regen valt. Het is een grote zandwoestijn, met alleen in het uiterste noorden, tegen de Elburz aan, een lijn van artesische bronnen. De weg van Teheran naar Mashhad voert van bron naar bron en vormt zo de smalle verbinding tussen enerzijds westelijk Iran, Mesopotamië en het Middellandse Zee-gebied en anderzijds Centraal-Azië, China en India. Dat maakt de fragiele lijn van bronnen tussen de Elburz en de Grote Zandwoestijn van historisch belang: dit was eeuwenlang een van de voornaamste routes van oost naar west. Een flessenhals in de Zijderoute.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Hoera, Pasen zit er weer op

COLUMN - Het fijne aan Pasen is dat het op een gegeven moment weer voorbij is. Er is geen christelijk feest dat nog ergerlijker is.

Om te beginnen zenden de EO en de KRO “The Passion” uit, gezongen door celebrities, omdat die extra publiciteit genereren. Het is evangelisatie met hedendaagse middelen en dat mag, maar het is, zoals ook door Prediker werd geconstateerd, tandeloos. Als je écht aandacht wil vragen voor het menselijk lijden, doe dan iets rond de executie van Muath al-Kasasbeh. Maar dáár krijg je geen miljoenenpubliek mee: dat zouden we immers smakeloos vinden. Dat de EO en de KRO met The Passion wél drie-en-een-half miljoen kijkers trekken, bewijst dat Jezus’ lijden niet meer schokt of aan het denken zet. De twee omroepen geven als signaal af dat het christendom nog slechts een cultureel dingetje is, een variéténummer. Je moet er iets van weten omdat je anders de schilderijen in het museum niet snapt, maar ontregelend is het niet meer.

Eigenlijk kan ik hetzelfde zeggen van de Matthäus Passion. Ik heb elk jaar weer medelijden met de NOS-cameraploeg die in Naarden moet gaan voxpoppen en het ene na het andere cliché registreert. “Erbarme dich, ik ben er elke keer weer door ontroerd,” hoor je dan, en je weet: zelfs die huilende Noord-Koreaanse nieuwslezers hebben meer authenticiteit in hun pink dan zo’n Naardense Bachliefhebber in z’n hoofd.

Vorige Volgende