Post-atheïst | Soefisme

Foto: Post-Atheïst

RECENSIE - Soefisme is islamitische mystiek en mystici streven ernaar met God één te worden. Dit is een extatische ervaring die, zo zeggen degenen die haar hebben ondergaan, met geen pen valt te beschrijven. Gelukkig beschrijven ze wel de weg naar deze extase: het komt er in eerste instantie op neer dat de rede wordt gebruikt om de lagere driften te neutraliseren, waarna het in tweede instantie zaak is zowel de rede als het ego te overwinnen. Je kunt dit lezen als een proces van groei en ontwikkeling tot men “de volmaakte mens” is, maar je kunt het ook zien als het vernietigen van wie je eigenlijk bent.

Een opmerkelijke trek van het soefisme is dat zijn aanhangers weinig waarde hechten aan deze wereld. De strijd tegen de lagere hartstochten geldt bijvoorbeeld als een belangrijker vorm van jihad, “geloofsinspanning”, dan de meer aardse heilige oorlog. Met allerlei provocatie maken de soefis duidelijk dat ze lak hebben aan de wereldse conventies. Zo geeft men hoog op van de wijnroes, die zou lijken op de goddelijke extase, wat natuurlijk voldoende is om elke rechtgeaarde moslim een acute hartverzakking te bezorgen.

Een soefi (in traditionele witte kleding) bidt bij het graf van Abu Yazid (Bastam)

Een soefi in traditionele witte kleding bidt bij het graf van mysticus Abu Yazid in Bastam (Iran)

Ook is soefi-poëzie soms geïnspireerd op liefdespoëzie, met een door-en-door geërotiseerde vormentaal, waarin de soefi en God worden omschrijven met termen als “minnaar” en “Beminde”. Tot welke misverstanden dit kan leiden, lezen we in de roman Het vuur van Perzië van Trouw-correspondente Carolien Omidi, die beschrijft hoe een vrouw brieven vindt van haar partner, die besluit terug te keren naar zijn Beminde. De soefis beogen dat soort verwarring, die mensen dwingt na te denken.

Zulke provocaties helpen ook om te kijken of mensen in hun gedragingen worden geleid door hoogmoed, ijdelheid, zelfingenomenheid of andere lagere driften. Een lief voorbeeld is de mystica Rabea, die door Bagdad liep met een waterkruik en een toorts, om de hel te blussen en de hemel in brand te steken, en er zo voor te zorgen dat mensen het goede niet langer deden om een straf te vermijden en een beloning te verwerven, maar uit liefde voor God. Eigenbelang mag geen rol spelen, zelfs niet als het gaat om de boekhouding in het hiernamaals.

Dit is, vanzelfsprekend, een bovenmenselijke ethiek, die veronderstelt dat mensen hun ego kunnen overwinnen. Soms krijg je het idee dat de relatie tussen de minnaar en de Beminde iets heeft van een uit de hand gelopen SM-relatie, waarin de minnaar alle contact met de wereld moet afsnijden, zijn eigen wil moet verliezen, zich volkomen moet overgeven aan de ander en uiteindelijk zijn ego prijsgeeft.

De islamitische mystiek is het onderwerp van een eerder dit jaar verschenen boekje dat ik toevallig zag liggen in een Zutphense boekhandel: Soefisme. Een levende traditie van de Leidse geleerde Asghar Seyed-Gohrab. Het is een echt fijne inleiding, waarop ik hooguit heb aan te merken dat ik graag een vergelijking zou hebben willen zien met de westerse mystiek. We krijgen nu slechts één opmerking over Dante, wiens Goddelijke Komedie inderdaad lijkt op de Nachtreis van de profeet Mohammed, die voor soefi’s een soort symbool is van de weg naar de goddelijke extase. Die parallel, ooit opgemerkt door de Spaanse orientalist Miguel Asín Palacios, is intrigerend genoeg om meer te willen weten over de relatie tussen islamitische en christelijke mystiek.

Maar dit is een kleinigheidje. Seyed-Gohrab bewaart het beste voor het laatst: de doorwerking van het soefisme in het moderne Iran. De jonge Khomeiny werd door zijn collega-geestelijken een rare snuiter gevonden omdat hij mystisch-getinte gedichten schreef. Bekend is ook dat hij, toen hij tijdens zijn dramatische vlucht naar Teheran van een journalist de vraag kreeg wat hij nu voelde, antwoordde dat hij niets voelde – het antwoord dat “de volmaakte mens”, die zijn emoties onder controle heeft, eveneens zou geven. Seyed-Gohrab wijst erop dat het soefisme tijdens de Iraaks-Iraanse Oorlog (1980-1988) goed viel te manipuleren om soldaten aan te sporen hun ego op te offeren en met God één te worden.

Daarmee zijn we vér verwijderd van het soefisme van de derwisjen in Turkije, van de vrome pelgrims bij het simpele graf van Abu Yazid in Bastam, en van de serene stilte rond de mausolea van Omar Khayyam en Attar in Nishapur. Dans, vroomheid, rust, maar ook geweld: het zijn aspecten van een en dezelfde religieuze stroming die, ondanks het feit dat ze wereldverzaking nastreeft, gebruikt kan worden voor maar al te wereldse doeleinden.

Reacties (10)

#1 Amateur Commenter

Fun Fact: Onze eigen Johan Witteveen is ook een Soefist, net als zijn overleden zoon (omgekomen bij MH17).

  • Volgende discussie
#2 Prediker

Soms krijg je het idee dat de relatie tussen de minnaar en de Beminde iets heeft van een uit de hand gelopen SM-relatie…

Ha, ik zag dat je mijn postje over de gedichten van Abû al-Hasan al-Shustarî reeds had aangemerkt als verwant. Inderdaad tref je daar die SM-relatie aan.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 zuiver

De soefi-beweging waar #1 op doelt heeft niets met het logje te maken. #1 dwaalt, Witteveen ook.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 zuiver

-edit- #3 (te laat)
Dit had ook in #0 gemeld mogen worden trouwens.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Prediker

@3 De soefi-beweging zoals gesticht door Inayat Khan komt wel degelijk voort uit het traditionele soefisme.
Khan studeerde bij traditionele soefi-sjeiks, en kwam naar het Westen als muzikant en later soefi-leraar.

Belangrijke principes uit zijn leer en praxis – zoals de eenheid van het opperwezen, en het praktiseren van zikr – zijn ook sterk verwant aan de islam.

Verschil is wel dat soefi-bewegingen zich altijd binnen de sfeer van de islam blijven ophouden, terwijl Inayat Khan zijn leer doorontwikkelde naar een zelfstandige universele religie, die leentjebuur pleegt bij alle bekende godsdiensten.

Op die pagina waar jij naar verwijst zie je tevens de invloed van de esoterische beweging, die aan het begin van de 19e eeuw, toen Khan actief was, op haar hoogtepunt was.

Wel is het waar dat traditionele soefi’s weinig van Inayat Khan moeten hebben, omdat die volgens hen het soefisme binnenstebuiten keert: soefisme is volgens de meesten toch echt het hart van de islam, en niet een zelfstandige, syncretistische godsdienst.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Gladiool

Volgens mij is ego-dood in bijna iedere religie wel beschreven. Hippies kunnen niet zonder.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 zuiver

@5: Elke moderne sekte of religie komt wel voort uit een van de grote religie’s: ik ga ook niet argumenteren dat de Lutherse kerk eigenlijk Rooms is hoewel die link echt groter is dan je denkt.

#0 heeft het duidelijk over de niet afgescheiden soefi-lijn. Jij geeft zelf overduidelijk het onderscheid aan. Ik was misschien wat korter. Ik denk niet dat we verschillen in bedoeling of mis ik wat?

En overigens wordt er in de soefie site waar ik naar link, noch in de wiki waar jij naar linkt echt nadruk gelegd op de (link met de) islam op een korte wijzer na.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Prediker

@7 Hé, jij bent zo stom om te verkondigen dat de universele soefibeweging niets met het soefisme te maken heeft, terwijl het daaruit voortkomt, dezelfde naam draagt en er allerlei ideeën en praktijken uit heeft overgenomen.

Het is niet mijn tekortkoming dat jij je niet zorgvuldig uitdrukt, terwijl je zelf wel anderen de maat neemt dat ze niet goed weten waar ze het over hebben (“#1 dwaalt, Witteveen ook”).

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 zuiver

@8: wow

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Lutine

@5

Verschil is wel dat soefi-bewegingen zich altijd binnen de sfeer van de islam blijven ophouden

Het hoogste doel van een soefi is om ‘niets’ te worden, dus ook geen moslim meer. Dan zit een soefi dus ook niet langer binnen de sfeer van de islam. Soefi’ s kunnen dus ook niet ’traditioneel’ zijn.

Maar zet twee soefi’ s bij elkaar en het kan best zijn dat ze hier over van mening verschillen. Hetgeen volstrekt logisch is omdat soefi’ s steeds in ontwikkeling zijn.

  • Vorige discussie