Post-atheïst | Sint-Maarten

COLUMN - Dat niet alle christelijke heiligen bescheiden personen waren, wordt geïllustreerd door Martinus van Tours ofwel Sint-Maarten: hij nam een secretaris in dienst om zijn heiligenleven schrijven. Je zou je ergeren aan Sulpicius Severus’ Leven van de heilige Martinus als de tekst niet zo interessant was. Martinus was namelijk bepaald geen kwezel.

Hij begon zijn loopbaan bij de Romeinse cavalerie en was achttien toen hij zich in 335 bekeerde tot het christendom. Dat gebeurde, zo lezen we, nadat hij bij de stadspoort van Amiens een naakte man had zien zitten, die door iedereen werd genegeerd. Het was hartje winter.

Martinus begreep dat de bedelaar, nu de anderen hem geen barmhartigheid betoonden, voor hem was bestemd. … Daarom greep hij het zwaard waarmee hij was uitgerust, verdeelde er zijn mantel mee in twee stukken en gaf één ervan aan de arme; het andere trok hij zelf weer aan. Intussen begonnen enkele omstanders te lachen, omdat hij er met de afgesneden mantel als een mismaakte uitzag. Maar velen ook, die gezonder van geest waren, zuchtten diep, omdat zij niet iets dergelijks gedaan hadden. Want juist zij, die rijker waren, hadden de arme kunnen kleden zonder zelf naakt te hoeven worden.

Dit voorval is beroemd geworden. Er zijn duizenden afbeeldingen van. Het verhaal is echter nog niet af. Zoals het gaat in legenden, volgde op deze menslievende daad een droom, waaruit Martinus afleidde wat u natuurlijk allang begreep: de naakte man was geen ander geweest dan Christus, waarop Martinus zich liet dopen.

Daarna bleef hij nog lang genoeg in het leger om mee te maken hoe Julianus, Romes laatste heidense keizer, campagne voerde om de bedreigde Rijngrens te herstellen. (Wat overigens illustreert dat lang niet alle antieke christenen pacifisten waren.) Na zijn demobilisatie koos Martinus voor een monnikenbestaan, wat destijds in West-Europa betrekkelijk nieuw was. Mocht hij echter hebben willen genieten van een rustige oude dag, dan kwam hij bedrogen uit: in 372 nodigde de stad Tours hem uit bisschop te worden.

Het bisschopsambt paste bij de antieke mecenaatstraditie, waarin een vermogend man zijn verantwoordelijkheid voor de gemeenschap nam door onbetaald functies vervullen die hem evenveel geld kostten als ze hem opleverden aan prestige. Dat Martinus het ambt in armoede vervulde, was iets nieuws en trok de aandacht. Hij werd in heel Gallië geprezen en dat leidde tot een voorval dat even theatraal was als het incident met de mantel in Amiens – en heel wat belangrijker.

In 383 vond een staatsgreep plaats. De nieuwe heerser, Magnus Maximus, hoopte op steun van de bisschop en vroeg hem naar het hof te komen. Martinus hield de usurpator aanvankelijk op afstand, maar kon twee jaar later niet wegblijven toen de keizer in Trier een belangrijke vergadering voorzat. De keizer, die de wereld graag wilde tonen dat de populaire Martinus aan zijn zijde was gekomen, nodigde de bisschop uit voor een staatsbanket.

Tussen de hovelingen lag een priester van Martinus aan; hij zelf echter was gaan zitten op een klein stoeltje dat naast de keizer was gezet. Ongeveer halverwege de maaltijd reikte een dienaar, zoals de gewoonte is, de drinkschaal aan de keizer. Hij beval om hem eerst aan de zeer heilige bisschop te geven, verwachtend en verlangend dat hij uit zijn rechterhand de beker in ontvangst zou nemen. Maar Martinus gaf, zodra hij gedronken had, de drinkschaal door aan zijn priester, omdat hij immers meende, dat er niemand waardiger was om na hem als eerste te drinken, en dat hij voor zichzelf niet eerlijk zou zijn, als hij de keizer zelf zou laten voorgaan voor een priester.

Moed kan Martinus niet worden ontzegd: wie in de Oudheid ruzie zocht met een keizer, overleefde dat doorgaans niet. Magnus Maximus liet het zich echter gebeuren. Hij had de kerk nodig en moest zich de vernedering laten welgevallen. Martinus overleefde dus. (Hij zou overlijden op 11 november 397.)

Zijn optreden was een teken des tijds: wel meer keizers ontdekten dat ze de kerk niet naar hun hand konden zetten. In 386 vond in Milaan, waar de officiële keizer Valentinianus resideerde, een soortgelijke gebeurtenis plaats: bisschop Ambrosius ging op ramkoers met zijn vorst om het bezit van een kerk. Hij won. Vier jaar later zocht hij ook een conflict met keizer Theodosius, die hij dwong tot een publieke boetedoening voor excessief politiegeweld.

Het Romeinse Rijk was aan het einde van de vierde eeuw niet meer wat het was geweest. Germaanse stammen trokken door het imperium, de vorsten stonden zwak, de oude culten stortten in en de economie was in mineur. Bisschoppen als Martinus en Ambrosius vulden het machtsvacuüm. Het zal wel eeuwig bediscussieerd blijven of ze daarmee medeverantwoordelijk waren voor de verzwakking en ondergang van het Romeinse Rijk. Feit is dat ze, for better or worse, de grondslag legden voor de macht van de kerk in de Middeleeuwen.

[De citaten komen uit Sulpicius Severus, Het leven van de heilige Martinus; vertaald door P. Nissen en E. Rose (Kampen 1997).]