COLUMN - Als er iets is waar de natuur niet aan doet, dan is dat aan het in stand houden van natuurmonumenten.
Wat is natuur nog in dit land? Een stukje bos, ter grootte van een krant, een heuvel met wat villaatjes ertegen… *
Met ‘natuur’ bedoelen we in Nederland eigenlijk een reeks parken, op natuurlijke of onnatuurlijke wijze ontstaan, zoals de Waddenzee of de hei, of gebieden als de Biesbosch, die zorgvuldig worden gereconstrueerd zoals we denken dat ons land ooit was.
Deze natuurmonumenten worden zorgvuldig beschermd en onderhouden en, desnoods door middel van ecoducten, verbonden tot een ecologische hoofdstructuur.
Prachtig, maar met de Natuur zelf heeft dit niet zoveel te maken.
Een paar weken terug zag ik een documentaire over het verdwijnen van de Brabantse vennen. Een ven bestaat, zo leerde ik, bij gratie van een voedselarme bodem. Maar doordat er in Brabant nogal wat varkensboeren zitten wordt de grond daar langzaamaan vruchtbaarder. Er groeit meer vegetatie en dat gebladerte valt dan in het ven.
En dat is gelijk de zwanenzang van het ven. Het ven bloeit tot een grote dichte vegetatie is ontstaan, en wordt ondieper door het vallende gebladerte en het ontbindend organisch afval. Dit duurt enkele jaren. Dan is het ven verdwenen. Dan is het ven bos geworden.
Een prachtige natuurlijke metamorfose zou je kunnen denken. Maar dat blijkt dus niet de bedoeling. Brabant is dol op zijn vennetjes en de boeren moeten dus geld uittrekken om hun varkenspoep te zuiveren.
Prima, maar dit lijkt mij niets van doen te hebben met milieubeleid. Milieubeleid lijkt mij te draaien om schoon water, schone aarde en schone lucht. Milieubeleid is belangrijk voor ons, om als mensen te kunnen overleven. Dat we daarvoor een zekere dosis groen nodig hebben, is duidelijk. Maar welke vorm dat groen heeft en welke dieren daarin rondscharrelen, is niet van belang.
De Natuur zelf legt geen musea aan. Achteloos laat zij “unieke gebieden” ontstaan, maar even achteloos veegt ze die weer van de kaart. ‘Alles stroomt en niets blijft,’ dichtte Heraclitus al.
Zelfs het milieubeleid is uiteindelijk niet belangrijk voor de Natuur. De Natuur redt zich ook wel zonder ons. Wonderlijk is het te zien hoe zij daarbij al onze troep weet te gebruiken. Zelfs voor de plastic soep in de oceanen vindt zij een functie: waar de mens spreekt over een ecologische ramp, begint moeder Natuur ongestoord aan het bouwen van nieuwe ecologische structuren rond dit nieuwe biotoop.
Dat door ons toedoen veel biotopen verdwijnen kunnen we erg vinden. Maar in feite is het net zo natuurlijk als ons eigen verdwijnen zal zijn. Het tegennatuurlijke van de mens zit in zijn neiging te willen conserveren.
Natuurmonumenten lijken mij daarom bij uitstek te vallen onder het kopje ‘cultuur’. Hoe waardevol ook, met het milieu heeft het niet zoveel te maken, en met de Natuur al helemaal niet. Streven naar het blijvende, dat is iets menselijks. Het ‘Verweile dich du bist so schön,’ van Goethe’s Faust. Dat wij daarin uiteindelijk grandioos zullen falen, dat is onvermijdelijk.
*JC Bloem, domweg gelukkig in de Dapperstraat.
Reacties (22)
Een marsmannetje dat van grote afstand kijkt ziet sinds miljoenen jaren bomen, planten, paddestoelen en watertjes op een blauwe knikker. Soms komen er grote beesten voorbij die later weer verdwijnen, na een meteorietinslag bijvoorbeeld. Momenteel lopen er kleinere tweebenige beestjes rond die grote paddestoelen bouwen waar draadjes en af en toe een radioactief wolkje uit komen en die vergane bomen omvormen tot plastic, ook trekken ze overal zwarte streepjes met witte lijnen. Allemaal puur natuur. De functie van die beestjes is het maken van plastic, zodra er genoeg is sterven ze uit.
Waar je de grens tussen mens en natuur trekt is compleet arbitrair, in werkelijkheid bestaat deze niet. Er bestaat wel een grens tussen onze zelfvernietiging en een kans om te overleven.
Wat wij natuur vinden is inderdaad cultuur.
Het meest markante aan dit alles is dat ook in dit artikel er een onderscheid gemaakt wordt tussen “wij”, de mens, en de natuur. Een mooie christelijke traditie. Maar wij zijn die natuur, we maken er gewoon deel van uit.
En het conserveren van alles wat we waardevol achten is natuurlijk een fantastische westerse luxe, iets dat pas een paar eeuwen oud is. Een vreemd fenomeen, het is normaal dat slechts behouden blijft wat nog waardevol is en goed functioneert.
@1: We zien de mens door de ogen van marsmannetjes en vanuit dat vergezicht zijn wij kennelijk wel in staat om iets te zeggen over de scheiding tussen natuur en cultuur. Geheel arbitrair is dat niet. Er komt immers in die beeldvorming van onszelf en de rol van de ‘natuur’ daarin, een flinke dosis culturele vooringenomenheid en geschiedenis mee. Daar moeten we het maar mee doen omdat het ook onze werkelijkheid is. Het laat tevens zien dat er aan de inhoud van concepten als natuur en cultuur behoorlijk gesleuteld kan worden.Dat echter volstrekt arbitrair noemen?
Nee, dat weiger ik te geloven.
@Erik (& Lame en Marius): Niet helemaal. Ik citeerde niet voor niets Heraclitus, +/- 500 vc. Het enige typisch menselijke is volgens mij de illusie dat we kunnen conserveren, dat stilstand mogelijk is, of zelfs de fundamentele achterliggende waarheid. Die fout van het geloof in het blijvende zat er al ver voor het Christendom in: hij komt op met Heraclitus’ tijdgenoot Parmenides en via Plato gaat dat zo verder. Ik zou het een “schitterende dwaling” willen noemen, want die hang naar het blijvende leidt naar mijn idee wel tot het verschijnsel cultuur. Maar inderdaad is de mens inclusief zijn cultuur natuurlijk gewoon natuur. Eens dus.
@4: Ik vermoed dat er nooit een eenduidig antwoord te geven valt op de vraag naar cultuur vs. natuur. Het één valt immers altijd te herleiden tot de ander, afhankelijk van het standpunt dat je inneemt.
Wel zou je kunnen zeggen dat we de natuur nog het meest nabij komen in de zgn. sublieme ervaring. Met kennis van menselijke concepten (als bijv. ‘natuur’/’cultuur’) heeft dat echter weinig van doen.
Dat laatste zeker. En volgens mij is het maken van cultuur gewoon iets menselijks zoals kwispelen iets hond-achtigs is.
@Lampe
De externe waarnemer ziet een continu proces waarin complexere vormen ontstaan. Hij ziet 1 natuur waar de mensen deel van zijn. Er vindt geen plotselinge transitie van het ene gedrag naar het andere plaats. Alles volgt uit dezelfde wetmatigheden. Hij heeft geen dualistische visie nodig (mensen+natuur) om het geheel te beschrijven.
De conclusie is dat er in de objectieve werkelijkheid geen grens tussen mens en natuur bestaat. Arbitrair is in die zin bedoeld. De externe waarnemer toont het niet-bestaan aan.
Arbitrairheid betreft dus niet de psychologische grens, die is uiteraard aan allerlei menselijke wetmatigheden onderhevig.
Een interessante gedachte zit ‘m in het volgende:
‘Het tegennatuurlijke van de mens zit in zijn neiging te willen conserveren.’
Is het namelijk niet zo dat dat ook de ‘natuur’ zelf eigen is? Allerlei overlevingsstrategieën die waar te nemen zijn, kunnen je doen afvragen of het de natuur er ook niet alles aan gelegen is om te conserveren wat haar op een zeker moment eigen is. Dat het overleven verandering veronderstelt is natuurlijk een geweldige paradox. Zo zal ons natuurbehoud ook ongetwijfeld aan verandering van allerlei aard (politieke, economische, etc.) onderhevig zijn. De wijze waarop wij conserveren verandert evenzeer met de jaren, en zo stroomt alles alsnog.
@7: Ik begrijp wel wat bedoelt, maar de grap is nu juist dat in die objectieve werkelijkheid geen marsmannetje voorkomt. Als mens zijn wij nu eenmaal noodgedwongen uitgeleverd aan onze subjectieve waarneming wanneer we onszelf in de spiegel beschouwen. De vraag wat wij nu het meest zijn (mens of dier?) laat zich volgens mij niet objectief beantwoorden. Het zou immers een goddelijk standpunt veronderstellen om die vraag te beantwoorden.
De werkelijke vraag is natuurlijk of de mens (als soort) niet doende is om zichzelf te vernietigen.
Je kunt sociale problemen in de vorm van een statistiek zichtbaar te maken, alleen heeft dit onvoldoende zeggingskracht voor veel mensen. Maar als je een documentaire maakt over een familie die het probleem doorleeft, dan maak je het probleem zichtbaar op een manier die voor veel meer mensen toegankelijk is en bovendien kweek je empathie met de slachtoffers.
Al dat gelul over de natuur heeft een hoog aaibaarheidsgehalte, waardoor het zicht op het werkelijke probleem nogal eens verloren gaat.
Overigens kunnen recreatie en toerisme ook een legitiem doel zijn.
Het ingrijpen van de mens maakt van natuur cultuur. Toch kan het ook ter wille van de natuur zelf noodzakelijk zijn. Denk aan het in stand houden en bevorderen van biodiversiteit. Het verlies van bepaalde organismen in de keten van leven kan onszelf uiteindelijk de kop kosten. “Natuurmonumenten” of acties die bijdragen aan het in stand houden van bijenvolken kun je conserverend noemen, maar ze zorgen uiteindelijk wel voor continuïteit.
Natuurbeheer komt in Nederland vaak neer op een vorm van tuinieren.
Als de zeespiegel echt stijgen gaat, gaan alle natuurgebieden die nu op zeeniveau liggen toch verloren.
We kunnen ons beter richten op het beperken van afval.
Ik zou willen beginnen met het invoeren van statiegeld op alle flessen en batterijen (ik vind vaak zware metalen in de goot).
Ik kan er nog niet helemaal een vinger achter krijgen, maar je maakt volgens mij de fout van de Naturalistische Dwaling. Dat is de stelling dat dat wat natuurlijk is, goed is.
De natuur redt het wel zoals je terecht schrijft. Ik zou dat zelfs nog wat sterker willen zeggen: de natuur redt het altijd, wat de mens ook doet. Ook als we de wereld in een kernoorlog vernietigingen, komt de natuur er uiteindelijk wel weer bovenop, als is het kroonjuweel van de evolutie dan niet meer de mens maar (bv) de kakkerlak.
Dat wij van alles doen om de natuur te helpen is inderdaad niet in het belang van de natuur, maar ons eigen belang – dat ben ik helemaal met je eens – tenminste ik denk dat je dat wilt zeggen.
Echter
Waarom is dat tegennatuurlijk? Juist die neiging tot zelfbehoud – natuurbehoud = eigenbelang immers – is misschien wel het meest fundamentele kenmerk van alle organismen in de natuur.
Natuur is iets anders dan milieu ja. Vandaar twee verschillende woorden. En vandaar dat die organisatie niet Milieumonumenten heet.
Maar ik geloof ook niet dat iemand heeft beweerd dat natuur en milieu hetzelfde zou zijn. In dit stukje tekst kan ik in ieder geval geen link of verwijzing naar een dergelijke uitspraak vinden. Waarom er dan toch zoveel woorden nodig zijn om deze niet gedane bewering te ontkrachten wordt niet duidelijk.
@Michel: Het is een stukje zonder duidelijke conclusies en dat heb ik expres zo gehouden. Het is niet dat ik hiermee een bepaalde richting op wilde wijzen. Het is reces en ook Klokwerk lag deze week in het park – ja, ik vind het onderhouden van parken óók belangrijk :). Ik zeg expres nergens dat cultuur niets waard zou zijn (sterker nog, ik zeg verschillende keren dat dit ook zijn waarde heeft). Het enige wat ik mee wil geven is dat natuurbeheer en milieubeleid naar mijn idee niet hetzelfde zijn. En verder speel ik een beetje met het woord natuur (ik ga op een bepaald moment ook een hoofdletter gebruiken: dan heb ik het feitelijk over wat anders).
@Spam: … volgens mij vallen natuurbeheer en milieubeleid wél onder hetzelfde ministerie en totaalbudget. Het wordt ook vaak in de discussie op één hoop gegooid. Ik vind het zelf wel nuttig om in die discussie het onderscheid te maken: doen we dat omwille van esthetiek/recreatie, of uit pure noodzaak?
En dat heet dan het ministerie van natuur en milieu. Daar doen ze dus twee dingen die voldoende raakvlakken hebben om in 1 ministerie te doen. Net als bij onderwijs, cultuur en wetenschap (al heet dat vast anders tegenwoordig).
OCW heet nog steeds OCW. Volgens mij vallen de Brabantse vennetjes niet onder de C, maar onder het ministerie van Infrastructuur en Milieu ;).
@Jos (sorry, late reactie): Volgens mij is het redden van het bijenvolk van een heel andere orde dan natuurmonumenten.
Ander voorbeeld dan. De Waddenzee. Een noodzakelijk natuurmonument voor het behoud van de biodiversiteit, dacht ik. Voor de natuur zelf dus en niet (alleen) voor de mens. Wat ik bedoelde is: niet alle doelen van natuurbeheer of natuurmonumenten zijn “onnatuurlijk” in jouw betekenis.
Dat voorbeeld noem ik in mijn tekst. De Waddenzee is natuurlijk ontstaan, maar de inspanningen van de overheid daar zoals het duurzaam maken van de visserij zijn dat natuurlijk niet.
Ik heb er niks tegen hoor, ik vind het hartstikke prima, maar verduurzaming is milieubeleid en als dat slechts voor een bepaald gebied gebeurt omdat we dat zo waardevol vinden is het cultuur, lijkt mij.
@19 + @20: ’t Is het een, of het ander,
en zeker niet allebei.
Leuk zo’n diskussie over waar de grens ligt tussen natuur en cultuur, en of niet alles wat de diersoort mens doet automatisch ook natuur is, of dat je juist alleen natuur mag noemen waar nog nooit een mens iets aan heeft veranderd.
Maar ook een cultuurlandschap kan waardevol zijn, en in Nederland zijn de meeste cultuurlandschappen een wisselwerking van menselijke aktiviteit en hoe de natuur daarop reageert. De tegenstelling natuur-cultuur is wat betreft het landschap weinig relevant.
Het beschermen van het polderlandschap in het Groene Hart is niet alleen om kikkertjes in poldersloten te redden, maar ook om de hele infrastruktuur van die poldersloten te beschermen, een infrastruktuur die iets laat zien over hoe dat landschap is ontstaan, iets over onze geschiedenis. Hetzelfde geldt in Hoog-Nederland voor een landschap als dat van het Drentse-Aagebied, of voor vennetjes in Noord-Brabant.
Natuurlijk hoef je niet heel Nederland op slot te gooien voor veranderingen, tenslotte zijn die historische landschappen ook mede ontstaan door menselijk ingrijpen in wat er daarvoor was, maar dat neemt niet weg dat je best voorzichtig mag zijn met wat er is.
En onder welk ministerie je dat laat vallen is meer een praktische keus, dan dat het moet kloppen met de naam van dat ministerie. Zo is het ook niet het ministerie van justitie dat de regie voert over het nederlandse mensenrechtenbeleid.