ACHTERGROND - Op zijn blog Klimaatverandering stelt Bart Verheggen dat de paus met Laudato Si volkomen terecht een moreel issue aansnijdt, onder andere omdat klimaat en armoede op verschillende manieren op elkaar ingrijpen. Hier een deel uit zijn artikel.
Met de Encycliek Laudato Si heeft Paus Franciscus klimaatverandering duidelijk als een moreel issue gepresenteerd. En terecht: In de kern gaat de maatschappelijke discussie niet over hockeysticks of over andere details van de wetenschap, maar vooral over ethische vragen en andere aspecten van iemands wereldbeeld. Welke waarde hecht je aan de toekomst in relatie tot het heden? Hoe kunnen we het beste de natuurlijke hulpbronnen, de ‘commons’, verdelen onder de mensen die vandaag leven, en delen met toekomstige generaties? Dit zijn de fundamentele vragen die onder de onenigheid over klimaatverandering verborgen zitten, en die meer expliciet bediscussieerd zouden moeten worden. De encycliek zou daar best eens een belangrijke impuls voor kunnen betekenen.
Armoede is ook een belangrijk thema in de Encycliek. Klimaatverandering heeft een disproportioneel groot effect op arme gebieden.
Daarom is emissiereductie vooral voor de arme landen van belang. Maar het cynische is dat de rijke landen juist een veel groter aandeel hebben in het veroorzaken van klimaatverandering. Oftewel, de gevolgen van het probleem worden voor een aanzienlijk deel gedragen door anderen dan die het probleem hebben veroorzaakt. Door Lomborg en anderen van zijn denkschool wordt wel eens beweerd dat beleidsvoorstellen om emissies te reduceren de armoede zullen verergeren. Dat klinkt echter een beetje hol. Andrew Adams zei daarover:
I see a lot of skeptics expressing concern for the effects that climate mitigation policies will have on developing countries but they reject the notion that the developed world should do anything to help bear the costs itself.
De verschillende manieren waarop klimaatverandering en armoede op elkaar ingrijpen en elkaar wederzijds beïnvloeden is uitermate belangrijk om goed in ogenschouw te nemen bij het nadenken over eventuele maatregelen. De optimale manier om hiermee om te gaan is volgens mij om beide issue gelijktijdig aan te pakken in plaats van om de beurt. Een oproep tot het laatste heeft vaak veel weg van een vals dilemma.
Franciscus:
Everything is connected. Concern for the environment thus needs to be joined to a sincere love for our fellow human beings and an unwavering commitment to resolving the problems of society.
Op 22 juni bezocht ik bij een symposium in Delft over “climate ethics and policy“. Keynote speaker was de Amerikaanse milieu-filosoof Dale Jamieson. Dezelfde soort thema’s als in de Pauselijke Encycliek kwamen ter sprake. Zo zei Jamieson o.a. dat de rijkste 500 miljoen mensen (~7.5% van de wereldbevolking) de helft van de wereld’s CO2 emissies veroorzaken. En hij citeerde een berekening van John Nolt dat de gemiddelde Amerikaan door hun broeikasgasemissies verantwoordelijk is voor de dood of het lijden van 1 tot 2 mensen in de toekomst. Jamieson voegde daar zuinigjes aan toe dat voor Europeanen dat dan ongeveer de helft zou zijn.
Maar wie voelt zich nu een moordenaar als je in de auto stapt of als je de verwarming hoger zet? Wellicht hebben sommigen last van een schuldgevoel omdat onze levensstijl niet zo groen is als die zou kunnen zijn (yep), maar voelen we ons als een moordenaar?!? (nope)
Dat komt, argumenteerde Jamieson, omdat ons moreel kompas niet is afgesteld op dergelijke ver-van-mijn-bed, moeilijk identificeerbare, en niet-opzettelijke acties. Ons moreel besef en onze actiebereidheid wordt vooral getriggered als er een duidelijk aanwijsbare en moedwillige dader en een duidelijk aanwijsbaar slachtoffer is, en als er sprake is van ‘spatial and temporal proximity’. Hij gaf een mooi voorbeeld dat begon met de Amerikaans variant van “Jantje steelt de fiets van Pietje”. Daarbij is het duidelijk dat Jantje iets fout doet. Foei, Jantje! Maar als we dit voorbeeld langzaam veranderen door er elementen in te bouwen waardoor de dader en slachtoffer minder identificeerbaar zijn, en er geen sprake is van opzettelijk handelen, en er een lange tijd zit tussen oorzaak en gevolg, dan vinden we het gedrag ethisch gezien veel minder problematisch:
- Jack steals Jill’s bicycle.
- Jack is one of an unacquainted group of strangers who each, acting independently, take one part of Jill’s bicycle, resulting in a complete theft of the bicycle.
- Jack takes one different part from a large number of different bicycles, including one from Jill’s.
- Jack and Jill live on different continents. Jack purchases a used bicycle in his home country without knowledge that the bicycle was stolen from Jill in her country.
- Jack lives many centuries before Jill, and consumes materials that are essential to bicycle manufacturing. As a result, it will not be possible for Jill to have a bicycle.
- Acting independently, Jack and a large number of unacquainted people set in motion a chain of events that causes a large number of future people who will live in another part of the world, from ever having bicycles.
We tend not to conceptualize [climate change] as a moral problem because it is not accompanied by the characteristics of a paradigm moral problem. Climate change is not a matter of a clearly identifiable individual acting intentionally so as to inflict an identifiable harm on another identifiable individual, closely related in time and space. Because we tend not to see climate change as a moral problem, it does not motivate us to act with the urgency characteristic of our responses to moral challenges.
Weer even terug naar de Encycliek: in dit interview op Fox News (!) beargumenteert Kardinaal Donald Wuerl heel zuiver en rustig dat klimaatverandering eerst en vooral een moreel issue is (h/t Hans Custers). Prachtig ook om te zien hoe hij met verschillende ‘talking points’ omgaat en de zeer populistische commentator Rush Limbaugh op z’n nummer zet (4:10).
Reacties (16)
Deze paus is van een heel ander kaliber dan zijn voorganger.
Het klimaat verandert altijd en de mens heeft er een verwaarloosbaar aandeel in; de natuur een des te groter. Het is onzin om het Westen daar een schuldgevoel over aan te praten; dat is alleen bedoeld als geldklopperij om allerlei non-valeurs aan een baantje te helpen c.q. te houden. En al helemaal de insinuatie, dat iemand een moordenaar is, als die in een auto stapt of gekke Marianne Thieme, die de gelukszoekers op de Middellandse Zee ‘klimaatvluchtelingen’ noemt, zijn een exponent van deze oeverloze non-discussie.
Natuurlijk, iedereen grijpt de steun waar hij kan. En dus wordt hier gepresenteerd, dat Laudato si’ (sic: de apostrof hoort er bij!) over klimaatverandering gaat. Dat gaat het deels, maar zeker niet alleen. Ik zou bijna zeggen, dat het een afgeleide is in de encycliek.
En daarmee behoort Bart Verheggen dus tot de groep die de steun grijpt waar hij kan. Die 1,2 miljard katholieken die zich nu in gaan spannen om de aarde af te laten koelen zijn mooi meegenomen en stopt hij in zijn zak.
Is dat onjuist? Slecht?
Nee, zo ver wil ik niet gaan. Maar realiseer je altijd dat het katholieken blijven. Het grote instituut van de amorele(!) ethiek.
Als we het nu goed vinden dat de klimaatverandering bestreden moet worden, was of is het dan ook goed dat – op soortgelijke christelijke overwegingen – joden vervolgd worden, negers inferieur zijn, condooms slecht zijn, abortus fout is ?
Bij welke ethiek sluit je je aan.
Heeft dit consequenties voor logica van maatschappelijke stromingen? Bezint eer ge begint. Opportunistische steun is eigenlijk niet zo goed.
NB: er zijn weinig reacties hier, ik heb getwijfeld of ik na mijn eigen logje moest reageren. Ik doe het toch maar, met dezelfde insteek en toch met alle respect voor het blog van Bart Verheggen dat ik overigens graag lees. Maar steun van religieuze instituten op basis van religieuze argumenten acht ik uiterst twijfelachtig zoals ik hier al eerder probeerde te zeggen. En ondanks dat ik best wel snap dat ik een eenling ben: miljoenen katholieken die roepen dat zo goed is. Ik zal binnenkort wel verbrand worden op een of andere manier, want dat is de consequentie van de katholieke gevoelswaarheid (overigens ook aanwezig bij andere geïnstitutionaliseerde religies).
En die kardinaal kan wel rustig uitleggen dat klimaatverandering een moreel issue is, maar is dat het wel? De katholieken ontkennen nl in de encycliek dat bevolkingsgroei een (of het) issue is. Hun punt is eerder dat de verdeling van de welvaart beter moet.
Bezint eer ge begint: als welvaart goed verdeeld is kunnen ineens 9 miljard mensen een auto veroorloven, een computer komen, elektrisch koken enz… dat gaat goed voor de wildgroei kan ik je zeggen.
Inhoudelijk heeft de encycliek ook al niet zoveel te bieden.
En dat bovenop de amorele ethiek die ze altijd hanteren.
@2: Laudato Si gaat niet alleen over klimaatverandering. Laten we iets nemen dat nog moeilijker te ontkennen is: er verdwijnen door menselijk handelen heel veel soorten planten en dieren, de regenwouden worden massaal gekapt. Heel veel mensen laat dit onverschillig, sommigen vinden het stoer om te roepen dat ze dat geen reet kan schelen. Maar we hebben het over ecosystemen die al miljoenen jaren bestaan, en wij helpen het in 100 jaar tijd naar de kloten.
De paus wil alleen maar zeggen dat zo’n houding moreel en ethisch niet in de haak is. Hij lijkt aansluiting te zoeken bij de ecologische kerk, wat mij betreft is hij welkom. Al blijft dat van de overbevolking wel een dingetje waar we het nog over moeten hebben.
@3 en @4 HansR,
Jouw reactie lijkt vooral te zijn ingegeven door een sterke afkeer jegens de katholieke kerk. Ik ben geen grote fan van institutionele religie, maar jouw extreme afkeer deel ik niet. Dat verklaart wellicht waarom we hier anders tegen aan kijken.
Ik bekijk de encycliek als een uiting in het publieke debat over klimaatverandering, en focus daarbij op wat ik als het belangrijkste element zie in die uiting, en waar ik het mee eens ben: namelijk dat klimaatverandering een duidelijke ethische dimensie heeft. Hoe gaan we met dit probleem om, inclusief de moreel complexe context van armoede, ontwikkeling, toekomstige generaties, onomkeerbaarheid, etc?
Dat is de crux van de publieke discussie. Maar die blijft vaak impliciet. Vandaar dat ik het toejuich dat die crux in deze encycliek expliciet wordt gemaakt. Natuurlijk hebben meerdere mensen dat al vaker geprobeerd, maar de paus heeft een groot en een ander gehoor.
Dat wil natuurlijk niet zeggen dat ik het daarom automatisch eens zou zijn met alles wat de katholieke kerk ooit heeft gezegd of gedaan. Dat is een non-sequitur.
Dan specifiek over bevolkingsgroei: dat is een vermenigvuldigingsfactor, maar het is bij lange na niet de belangrijkste oorzaak van klimaatverandering of van de aanslag op natuurlijk hulpbronnen. Zie bijv een eerdere blog die ik daarover schreef: https://ourchangingclimate.wordpress.com/2010/08/23/what-does-population-have-to-do-with-climate-change/ en het feit dat de rijkste ~7.5% van de bevolking ~50% van de CO2 uitstoot. De grafieken in die blogpost spreken boekdelen.
@6: Jouw reactie lijkt vooral te zijn ingegeven door een sterke afkeer jegens de katholieke kerk.
Dat wordt door meerderen gedacht. Mijn reactie wordt niet ingegeven door afkeer – die er wel is – maar door de serieuze gedachte dat de revival van foute ethiek gewoon fout is. Hoe mooi het onderwerp ook is. En ja, ik richt me op de katholieke kerk. Anderen nemen het klimaat als onderwerp. En soms kruisen die twee elkaar.
Wat betreft de bevolkingsgroei zeg je dus – als ik zo snel goed begrijp – dat 20% van de wereld bevolking (de rijken) zorgt voor 80% van de druk op resources. OK.
En dan zeg je: I’d wager that the difference in consumption patterns between different parts of the world is (a lot) larger than the spread in population density, which would make the former most important.
Dat kan waar zijn in de huidige situatie, maar ‘I’d wager’ dat die situatie niet gehandhaafd blijft bij herverdeling van de welvaart. Als de welvaart gelijkelijk verdeeld wordt kan dat consumptie patroon en de bevolkingsdichtheid nog wel eens veranderen. Kijk maar naar China.
En dan hebben we het nog niet over de absolute getallen.
‘I’d wager’ dat herverdeling van de welvaart het probleem van de resources – en dus ook van het klimaat – groter maakt.
Het zal toch wel duidelijk zijn dat door de mens veroorzaakte milieuproblemen gerelateerd zijn aan het aantal mensen. Maar het heeft ook iets te maken met welvaart: welvaart maakt het mogelijk de vervuiling binnen de perken te houden. De inlijving van Oost-Duitsland door West-Duitsland betekende bijvoorbeeld een flinke verbetering voor het milieu.
CO2-uitstoot is een bijzonder geval. Meer CO2 is bijvoorbeeld gunstig voor vrijwel alle planten, en op geologische tijdschaal bleek een hogere wereldtemperatuur beter voor het leven op Aarde dan een lage. Nadelen zijn er uiteraard ook: elke verandering in de omgeving dwingt tot aanpassingen, en die zijn niet altijd even prettig.
Maar de voordelen voor de mensheid zijn veel groter. Zonder de enorme hoeveelheid energie die dankzij het opstoken van fossiele koolstof beschikbaar kwam, zouden we nooit de huidige welvaart en bevolkingsomvang hebben bereikt.
Helaas is de voorraad fossiele koolstof niet onbeperkt, in elk geval niet voor het opwekken van energie. Het echt grote probleem waar de mensheid mee te maken krijgt, is een dreigend tekort aan energie. Minder energie betekent minder welvaart, tot op het punt dat mensen omkomen van de honger. Als er nou één morele kwestie de moeite van het aankaarten waard is, dan is die het wel.
De belangrijkste morele vraag is dus niet hoe we de CO2-uitstoot kunnen beperken, maar hoe we de transitie maken naar energieproductie zonder het gebruik van fossiele koolstof. Daar zijn we nog ver van verwijderd, alle inspanningen op het gebied van windmolens en zonnecellen ten spijt.
De oproep aan technologisch ontwikkelde landen om de broekriem aan te halen en tegelijkertijd de arme landen te helpen getuigt van een soort zelfhaat waar de mensheid als geheel uiteindelijk niets mee opschiet. De Paus had er beter aan gedaan de rijke landen op te roepen tot fors investeren in onderzoek naar kernfusie, kernsplijting op basis van thorium en energie-opslagsystemen. En de arme landen tot geboortebeperking. Maar dat is misschien te veel gevraagd.
@8:
Vertel dat maar eens in California. Of vraag eens aan Hans Verbeek hoe het met z’n groenten staat! Om het meer wetenschappelijk te houden; negeer maar gewoon dat meer CO2 de gewassen van het moment minder voedingswaarde oplevert.
@2:
Stinkend rijk worden ze er van. Neem Bart Verheggen alleen al. Is hard op weg om de Nederlandse Al Gore te worden. Maar dan minder vet. Krijgt van Sargasso een podium, maar natuurlijk ook niet voor niks. Een volle tank voor z’n Lambo en op naar z’n volgende blogstuk.
@9: Het was maar een voetnoot in mijn betoog, maar onderstaande sarcastische opmerking vraagt toch wel om een reactie:
Meer CO2 is voor vrijwel al het plantaardig leven een pluspunt, vooral voor planten in droge gebieden. Meer CO2 betekent daar niet alleen direct een betere voedingstoestand, maar ook een verminderde waterbehoefte en betere weerstand tegen ongunstige milieuomstandigheden zoals gif en zout. Zoek naar “Deserts ‘greening’ from rising CO2” en je ziet de tamelijk spectaculaire gevolgen van de stijging van atmosferisch CO2 over de laatste 30 jaar.
Kortom, CO2 is geen gif en we moeten dan ook niet doen alsof alles aan CO2 negatief is. De reden waarom we ermee moeten stoppen het uit te stoten is een andere, namelijk dat we de transitie moeten maken naar vormen van energie-opwekking die niet gebaseerd zijn op eindige mijnbouw.
Onzin. Meer CO2 is vooral een pluspunt als er geen andere factoren zijn die de groei van planten beperken. In het Westland, bijvoorbeeld.
Er is inderdaad in 2013 een artikel verschenen waarin aanwijzingen worden gevonden dat CO2 in bepaalde droge gebieden plantengroei stimuleert.
In de bekende echoput slaat het “single study syndrome” onmiddellijk toe als er zo’n onderzoek verschijnt, waarbij meestal de conclusies van het onderzoek ook behoorlijk worden opgeblazen of verdraaid. Bij mijn weten staat het nog allerminst vast dat dit voor alle drogen gebieden in de wereld geldt. Bovendien laat het onderzoek alleen maar zien dat er sommige planten zijn die er van profiteren. Welke planten dat zijn en of daar voedselgewassen tussen zitten is nog maar de vraag.
Er is dan ook niemand die dat zal beweren. Ik trek straks een biertje open en zonder CO2 zou me dat veel minder goed smaken. Dat doet allemaal niks af aan de bekende fysische eigenschappen van het spul die ervoor zorgen dat het invloed heeft op het klimaat.
De invloed van CO2 op het klimaat is óók niet geheel negatief. In tegendeel zelfs. Satellietbeelden laten zien dat het bladerdek de afgelopen decennia over vrijwel de hele globe dichter is geworden. Dat komt door drie aspecten van de klimaatverandering: het werd warmer, vochtiger en zonniger. Op hoge breedte profiteert de flora van de warmte, woestijnen worden groener van extra vocht en regenwouden fleuren op van meer zon.
Dit is geen pleidooi voor het onbekommerd opstoken van olie en kolen, want daarmee halen we de volgende eeuw niet. Er moet dringend worden gewerkt aan volledig dekkende alternatieven die ook nog eens milieuvriendelijk en duurzaam zijn. Het zich blindstaren op CO2-emissie leidt daarvan af en ondermijnt de economie die nodig is om de uiteindelijke grootschalige omwenteling te kunnen maken.
Er zullen dan ook weinig mensen zijn die dat beweren. Weer een stropop, dus.
Kan ik ook:
Dus volgens jou moeten we om van fossiele brandstoffen af te komen al die fossiele brandstoffen zo snel mogelijk opstoken.
Toevoeging: de suggestie dat “meer plantengroei” per definitie positief is is ook veel te simpel. Het is zeker niet denkbeeldig dat sommige soorten veel meer profiteren van een veranderend klimaat dan andere. Dit zou ten koste gaan van de biodiversiteit.
@13:
Maar ik schreef dit:
Léés je eigenlijk wel, Hans?
@14
Ik schreef:
Snappie?
En dan nog wat heel anders.
Fijn dat het klimaat de Paus aan het hart gaat, maar dat is zijn roeping toch niet? De man is er voor het instandhouden en bevorderen van de Kerk.
Eén van de grootste punten van zorg wat dat betreft is de dodelijke vervolging van christenen door moslims, in het nabije Oosten en in Afrika. De oorzaak van dat probleem weet de man echter niet te benoemen, laat staan dat hij er een oplossing voor weet.