Op Sargasso is volop ruimte voor gastbijdragen. Hieronder volgt een bijdrage van Tom van Doormaal.
Ons debat over de crisis zit vol vreemde tegenspraken. De crisis lijkt het gelijk van links te bevestigen. Ongelimiteerde vrijheid brengt geen orde in de markt. De crisis moet worden bestreden door een stevig ingrijpende overheid, zo luidt de mondiale opvatting, volgens de beproefde inzichten van Keynes.
Maar de wijze waarop Wouter Bos de flinke bezuinigingstaal van Mark Rutte in strijd kon verklaren met dit algemeen inzicht, kreeg geen vervolg. Rutte drong veeleer de PvdA in het defensief. Sterker: de marktdenkers hebben de politieke wind in de zeilen. Is de crisis aanleiding de overheid te hervormen en de taken van de overheid opnieuw te wegen?
Lotte van Vliet en Paul Frissen zeggen neen op die vraag, in hun essay voor de RMO getiteld Over de onvoorspelbaarheid en de tragiek der ontkokering. Dat is net zo opmerkelijk als de bevestiging van die opvattingen in de politieke peilingen en de koppositie van de VVD. De sociaal-democratie lijkt alle gelijk van de wereld te hebben, maar krijgt dat niet van de kiezer.
Intrigerende thema’s worden soms minder raadselachtig door teksten te lezen, die je tegenspreken. Ik ben geen ‘maakbaarheidsgelovige’, maar welke argumenten bezigt hij die mij van dat geloof wil bevrijden? Het doortastende optreden (van Wouter Bos) lijkt te suggereren dat de overheid de bezwering van de crisis in eigen hand kan nemen, hetgeen kan leiden “tot een gevoel van nieuwe maakbaarheid.” Ik geloof niet zo in nieuwe maakbaarheid. Maar voor Frissen moet het wel heel erg zijn.
Maar de Keynesiaanse aanpak van Wouter Bos heeft de schijn toch wel mee? Wereldwijd is de crisis bestreden met veel geld, opkopen van banken en financiële instellingen. De crisis is daardoor gedempt en bekort en de schulden zijn fors opgelopen. Dat lijkt algemeen aanvaard.
Van Vliet en Frissen schrijven: “In het optreden van de overheid worden maatschappelijke vraagstukken al gauw verengd tot bestuurlijke vraagstukken en dus ook van een bestuurlijk antwoord voorzien.” Die zin moet je drie keer lezen.
De eerste keer denk je: ja, natuurlijk, het openbaar bestuur ziet alleen bestuurlijke vragen en reageert daarop met bestuurlijke antwoorden. Zoals het spreekwoord: “als je alleen een hamer hebt zie je overal spijkers.” Om daar op te slaan hebben we het openbaar bestuur uitgevonden en ingericht. Zo gezien is maakbaarheid per definitie een onmogelijkheid. Maar het gelijk van Van Vliet en Frissen is nogal tautologisch van aard.
De tweede keer denk je: kan een maatschappelijk vraagstuk in al zijn complexiteit wel effectief met bestuurlijk handelen worden aangepakt? Ik neig met Van Vliet en Frissen tot neen: de maatschappelijke werkelijkheid is nogal ingewikkeld en het bestuurlijk handelen simplistisch. Het beste wat je er van kunt zeggen is dat bestuurlijk handelen een bijdrage kan leveren aan het oplossen van een probleem. Een centrale actor, die de hele wereld naar zijn hand zet, bestaat niet. Dan lees je de zin voor de derde keer en denk je: gelukkig dat Keynes niet zo dacht.
Over onvoorspelbaar
Van Vliet en Frissen noemen de crisis onvoorspelbaar en willen daarom terughoudend zijn bij het hervormen van de overheid. Opnieuw: het is een verbaal en conceptueel handstandje. Kun je geen analyse maken en na rationeel debat over die analyse tot incrementele verbeteringen komen? Maar als je geen voorspelling kunt doen, heb je misschien te weinig inzicht om het goede te doen. Dat kan zijn: maar de oude liberaal Popper leerde dat je het in kleine verbeteringen moet zoeken. Van grand designs komt meestal veel onheil.
Van de onvoorspelbaarheid van de crisis geven de auteurs weinig overtuigende indicaties: de omvang van de crisis is moeilijk te meten en te overzien. Dat kan kloppen, maar dat zegt toch niets over de onvoorspelbaarheid? De crisis is ongekend in zijn effecten, zeggen ze. Maar pardon: instortende markten, omvallende financiële instellingen, werkloosheid, faillissementen. Wat wil je weten? Ook de oorzaken zijn onbekend, schrijven zij. Nu wordt het onvolgbaar: ik lees bij Krugman overtuigende analyses. En Willem Middelkoop en Willem Vermeend hebben bij ons toch ook heel aardig inzicht in oorzaken gegeven.
De voorspelbare overheid
Van Vliet en Frissen achten de overheid gedreven door een ideaalbeeld van sturing, beheersing en maakbaarheid. Dat vinden zij erg. Het roept bij mij een zin van mijn docent Lucas van der Land op, die de anarchisten niet zag als doorgedraafde socialisten, maar als ‘wild geworden liberalen’.
Dat klinkt onaardiger dan ik het bedoel: ik respecteer m.n. de laatste boeken van Frissen zeer. Maar wat hadden de auteurs dan gedacht? Natuurlijk: door verbeterde diagnostiek hebben we meer zorgleerlingen. En zorgproblematiek wordt nog gesubsidieerd ook! Inderdaad, dat is gedoemd beleid. Maar daarom betekent het nog niet dat de problemen van en rond die zorgkinderen niet bestaan, of dat die ouders oplichters zijn.
Zeker, niet alle maatschappelijke risico’s zijn te beheersen en elk beleid leidt tot onvoorziene en onvoorspelbare effecten. Maar de conclusie dat de overheid er altijd een zooitje van maakt en nooit iets oplost, is wat gemakkelijk. Het is een bijna romantisch verlangen naar bestuurlijke perfectie. Degenen die aan de knoppen zitten, hebben die verlangens niet. Die proberen problemen op te lossen. We hebben ‘kooplieden’ en ‘wachters’ in onze wereld, mensen die geld willen verdienen en mensen die het maatschappelijk verkeer in goede banen proberen te leiden.
Mark Rutte verklaarde met nadruk dat hij de noodzaak van ‘marktmeesters’ erkende. Remkes vroeg tien jaar geleden al om ‘beheerste marktwerking’ op de woningmarkt.
Pretentie en politiek
Bij een eerste confrontatie lijkt het essay van Van Vliet en Frissen spannend. Maar de conclusie dat de overheid niet de illusie moet voeden dat zij complexe problemen volledig kan beheersen, stelt teleur. Dat weten we al lang; ook voor socialisten is “maakbaar” een relatief begrip.
Het lijkt er op dat met enige pretentie een politiek thema uit lang vervlogen jaren wordt afgestoft. Dat is jammer. Misschien moeten socialisten en liberalen het thema beheerste marktwerking of ‘managed competition’ maar eens bespreken. Het ouderwets aanscherpen van verschillen leidt tot niets; als een schijnformatiegesprek wordt gevoerd blijken de verschillen gemakkelijk te overbruggen.
En Paars is een mooie kleur.
Reacties (7)
Wouter wie?
jaja, Hongarije, griekenland, spanje, portugal.. iemand?
@2 je vergeet engeland en belgie
De volgende zin vind ik een van een ongelofelijke naïviteit getuigen:
“Degenen die aan de knoppen zitten, hebben die verlangens niet. Die proberen problemen op te lossen. We hebben ‘kooplieden’ en ‘wachters’ in onze wereld, mensen die geld willen verdienen en mensen die het maatschappelijk verkeer in goede banen proberen te leiden.”
Ooooooh, dus je hebt twee typen mensen in de wereld: de ‘Goeien’ en de ‘Slechten’.
En de Goeien, die werken allemaal bij de overheid. Om problemen op te lossen…*proest*
Ja, precies. En iedereen die niet bij de overheid werkt, die wil helemaal geen problemen oplossen, maar alleen maar geld verdienen over de rug van een ander. Ja, wat een nauwgezet wereldbeeld toch. Zo makkelijk allemaal ineens, ik zie nu alles helder. Bedankt.
Zijn ambtenaren zijn tegenwoordig overwegend rechts.
Daarnaast heb je denkers en andere verstandige mensen
en wat stemmers kiezen is vooral afhankelijk van de propaganda.
Tenzij we de kiezer zo ver krijgen zich beter te informeren.
Of een overheid di ezich ondergeschkikt maakt aan de samenleving en die samenleving gaat informeren op de tijd en plaats waar de samenleving TV kijkt.
Rijkswaterstaat doet het al, met spotjes bij RTL en Net 5
Probleem en oplossing zijn gevangen in een absurd symbiotische wals: ze kunnen niet met en niet zonder elkaar (net als mannen en vrouwen).
@4 Ik denk niet dat dhr. Van Doormaal probeert te zeggen dat de wachters goede en de kooplieden slechte mensen zijn. Dat maak je er zelf van.
Ambtenaren zijn er inderdaad om maatschappelijke problemen op te lossen. Waarvoor anders? Of ze daar altijd in slagen is een tweede, maar ik denk wel dat velen onder hen de bedoeling hebben problemen op te lossen. Niet dat ze de enige met een dergelijke bedoeling zijn. Dat maak je er zelf van.