COLUMN - De ideeën van de negentiende eeuw zijn nog bij ons: de democratie bijvoorbeeld en de nationale staat zoals geschapen door de politici naar wie de straten zijn vernoemd in uw plaatselijke staatsliedenbuurt. Of de moderne wetenschap met helden als Maxwell, Mendel, Mendeleev alsmede Koch, Cantor en de Curies. We groeien met de negentiende eeuw op, leven er nog in en denken dat het niet anders kan. Sommige ideeën hangen we op aan een persoon, zoals de evolutieleer van Charles Darwin, de psychoanalyse van Sigmund Freud en het complex aan ideeën van Karl Marx.

Marx was enerzijds socioloog en econoom en anderzijds politicus. Als politicus is hij – of misschien beter: zijn erfgoed – voldoende omstreden om een eerlijke blik op zijn rol als wetenschapper lastig te maken. En let’s face it: hij had het nogal bij het verkeerde eind, want hij meende het einde van het kapitalisme te beschrijven terwijl hij in feite stond aan het begin.

Geen wonder dat schoolkinderen, als ze over Marx moeten schrijven, nogal eens radeloos zijn (“naar mijn mening was die man helemaal niet zo slim”). Eén moeder vroeg me om haar zoon van veertien of vijftien, op wie ik erg ben gesteld, eens te helpen. En zo kwam het dat ik vorige week een treinreis heb benut om per Whatsapp een cursus marxisme te versturen. Kortom: hier zijn Marx en zijn historische context, gereduceerd tot vierendertig appjes.

09-01-19 20:42:

Okay, daar gaan we. Ik stap zo in de trein van Breda naar Amsterdam. We hebben even de tijd. Ik ga het uitleggen. Liever zou ik het je zelf laten ontdekken maar ik denk dat dat iets te hoog gegrepen is met WhatsApp.

09-01-19 20:43:

In de Middeleeuwen, waar we beginnen moeten, was er een traditionele samenleving met, zoals je zegt, drie standen. De adel, de geestelijkheid en de derde stand.

09-01-19 20:46:

Wie die derde stand waren, was niet helemaal duidelijk. Eigenlijk was het gewoon de rest. Aanvankelijk was dit geen probleem maar in de steden ontstond in de Middeleeuwen een groep rijke burgers: de bourgeoisie. De koningen wilden hen graag belasten.

09-01-19 20:48:

Om dat te doen, riepen ze de Staten-Generaal samen. Daar werd dan onderhandeld. “Wij willen best betalen”, zeiden de burgers, “maar daar moet wel wat tegenover staan. Zoals extra stadsrechten.”

09-01-19 20:50:

De koningen in de Late Middeleeuwen en in de zestiende eeuw probeerden steeds meer hun macht te versterken met centrale instellingen en vaste belastingen, zodat ze niet steeds aan de burgers om geld hoefden te vragen. Misschien heb je gehoord van de tiende penning.

09-01-19 20:51:

In de meeste landen lukte dat en de koningen werden steeds machtiger, terwijl de Staten-Generaal nooit meer werden samengeroepen. De uitzondering was Nederland want dat had geen koning meer sinds we Filips II eruit hadden geschopt.

09-01-19 20:52:

Ondertussen werden de steden rijker en rijker.

09-01-19 20:53:

Tegelijk ontstond de moderne wetenschap (Simon Stevin, Galileo Galilei, Isaac Newton).

09-01-19 20:55:

De Verlichting wilde nu wetenschappelijk à la Newton de samenleving ordenen. Ze bedachten de volkssoevereiniteit: “government by the people, of the people, for the people”. Dat citaat is uit de negentiende eeuw maar het idee is uit de achttiende eeuw . (Ik vergeet Marx niet hoor.)

09-01-19 20:57:

In de late achttiende eeuw ging Frankrijk failliet. Het had te dure oorlogen gevoerd, o/a om Amerika te helpen. Er moest geld komen. Koning Lodewijk XVI wist maar één manier, de Staten-Generaal weer samenroepen.

09-01-19 20:58:

Tussen haakjes: de Amerikaanse republiek was bedacht door Verlichtingsfilosofen.

09-01-19 21:00:

De Staten-Generaal van Frankrijk kwamen samen en namen de macht over van de koning, die werd onthoofd. De Staten-Generaal verklaarde dat zij de vorm was om de volkssoevereiniteit vorm te geven. Je had begrepen dat dit de Franse Revolutie was.

09-01-19 21:01:

Tegelijkertijd was de Industriële Revolutie. Stoommachines, spin- en weefmachines, treinen. Enz.

09-01-19 21:03:

Onthoud: van de drie standen werd de derde stand rijker. Toen er een crisis was, greep ze in een revolutie de macht.

09-01-19 21:04:

Onthoud: de wetenschap ontstond, ook het verlangen om de sanenleving rationeel vorm te geven.

09-01-19 21:07:

Terug naar de Industriële Revolutie. Om een fabriek te bouwen is kapitaal nodig. Geld. Dat had alleen de bourgeoisie. Zij deden de investeringen en werden weer rijker. Wat je ook nodig hebt, zijn arbeiders. Die hadden alleen arbeid te bieden en kregen van de investeerders (de “kapitalisten”) steeds lagere lonen. Bezuinigen was de enige manier om de fabriek concurrerend te houden.

09-01-19 21:09:

[Rotterdam] Je krijgt dus steeds armere arbeiders en steeds rijkere kapitalisten. Maar: de arbeiders moesten wel worden geschoold om te werken in de fabrieken. Ze leerden dus lezen en dachten na over hun positie. (Marx is in zicht, we zijn er bijna.)

09-01-19 21:13:

De arbeiders droomden van gelijkheid en hadden allerlei andere dromen. Vaak waren de idealen niet erg realistisch. In de eerste helft van de negentiende eeuw bereikten ze dan ook weinig. Omdat ze geloofden in gelijkheid en solidariteit noemden ze zich socialisten. Bij revoluties in 1820, 1830 en 1848 zaten ze op de linkervleugel.

09-01-19 21:14:

In 1848 was er weer revolutie en publiceerde Marx, journalist in Trier, het Communistisch Manifest.

09-01-19 21:16:

Probeer het online te vinden. Het is prachtig, meeslepend. Marx wist hoe hij moest schrijven!

09-01-19 21:19:

Wat Marx hier vooral deed, was een wetenschappelijke basis geven aan de idealen van de eerste socialisten. Een van zijn wetmatigheden was de Verelendungstheorie, dat de armen steeds armer werden. Hij had meer van die wetten gevonden.

09-01-19 21:21:

Ze klopten niet helemaal. Volgens Marx zouden er alleen een paar heel rijken overblijven en heel veel heel armen. In feite ontstond er echter een middenklasse.

09-01-19 21:22:

Dat ontdekten ze echter pas veel later. In 1848 leek het alsof Marx economische wetten had gevonden. Hij gold voor de arbeiders  als een profeet.

09-01-19 21:23:

Zijn belangrijkste voorspelling was dat die eindeloze verscherping vsn de tegenstelling tussen rijk en arm niet eindeloos door kon gaan. Het systeem zou vastlopen. Goed-opgeleide arbeiders zouden dan de macht overnemen. Marx voorspelde een communistische revolutie. (Communisme was toen nog een ander woord voor socialisme. Later hebben die woorden andere betekenissen gekregen.)

09-01-19 21:26:

Die revolutie zou leiden tot de heilstaat, waarin alle bezittingen van het collectief waren. Iedereen droeg bij wat hij kon en nam wat hij nodig had. Dat was het idee. Aanvankelijk was er n sterke staat nodig, maar die zou ooit verdwijnen.

09-01-19 21:27:

Dat was wat Marx wilde en aankondigde: wetenschappelijk onderbouwd socialisme, leidend naar een heilsstaat. Tegelijk gelijkheid en volkssoevereiniteit.

09-01-19 21:29:

Om het wetenschappelijk te onderbouwen, bleef Marx zijn leven lang werken aan een geleerd boek, Het Kapitaal. Het is natuurlijk politiek bedoeld, maar Marx dacht goed na en is een van de grondleggers van de economische wetenschap.

09-01-19 21:32:

Hij speelde ook een rol bij het internationale overleg van de socialisten. Dit staat bekend als De Internationale. Zoek op het internet het lied maar op dat ze zongen. Het is erg mooi. Eerste zin: “Ontwaakt, verworpenen der aarde!“

09-01-19 21:33:

Nog een mooie zin van Marx: “De proletariërs hebben niets te verliezen dan hun ketenen, ze hebben een wereld te winnen. Proletariërs aller landen, verenigt u!”

09-01-19 21:37:

Hij is verbannen uit Duitsland en later uut Frankrijk. Hij woonde in Londen. Een zeer burgerlijk leven. Toen mensen hem zeiden dat het toch wat raar was dat de leider van de communisten woonde in een rijtjeshuis, getrouwd was met een dame van adel, de beste vriend was van een kapitalist (Friedrich Engels) en zijn dochters naar een keurige kostschool stuurde, zei Marx : “heb je ooit een richtingaanwijzer gezien die zelf naar Londen ging? ”

09-01-19 21:38:

Wie was Marx? Dat is makkelijk: journalist, socialist, econoom, wetenschapper, pamflettist, socioloog, hypocriet, organisator van de socialisten en vooral een profeet die het nu eens goed en dan eens verkeerd zag.

09-01-19 21:40:

Marx heeft velen geïnspireerd. Denk aan zijn vrouw en aan Engels: mensen die eigenlijk vijanden van de arbeiders hadden moeten zijn (want adel en kapitalist) maar hem steunden. Miljoenen arbeiders kregen hoop. Nog altijd.

09-01-19 21:43:

Na zijn dood was er discussie: moesten de marxisten de revolutie nastreven of langs democratische weg en via vakbonden kleine stapjes zetten? De eerste groep werden de communisten, de tweede groep werden de socialisten.

09-01-19 21:46:

[Schiphol] De Russische Revolutie van Lenin LIJKT communistisch, maar vond plaats in een agrarische samenleving. Dat had volgens Marx eigenlijk moeten gebeuren in een industriële samenleving met weinig kapitalisten en heel veel verarmde fabrieksarbeiders. Het is ironisch dat het communisme “won” waar het volgens Marx niet had mogen gebeuren.


Verscheen eerder op Mainzer Beobachter

Reacties (20)

#1 6822

Verdomme, jij typt snel.
Dat red ik niet op mijn Nokia abc def ghi……

  • Volgende discussie
#2 Joost

Hipster @1

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 6822

@2: Nee. Dat heb je fout.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Jos van Dijk

Nou, dat wordt wel een 8+, Jona. De aanloop is wel een beetje lang, vind ik.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 6822

Nou, ik denk eerder dat aangezien vooral deze zinsnede: “Aanvankelijk was er n sterke staat nodig”
Marx tot op de dag van vandaag nog de das om doet, en dus als zijn grootste denkfout mag gelden, een beetje aandacht voor de eerste internationale en het conflict met dhr. Bakoenin wel had gemogen. Net zoals er iets over socialisten wordt gezegd.
Een 8- dus.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Bismarck

“Volgens Marx zouden er alleen een paar heel rijken overblijven en heel veel heel armen. In feite ontstond er echter een middenklasse.”
Of hij was heel vooruitziend. Je ziet toch momenteel met name in de landen waar kapitalisme weinig gehinderd wordt door regelgeving veelal de “middenklasse” verdwijnen/verarmen.

Er is natuurlijk wel een belangrijke incentive om het zover niet te laten komen. Zo lang je de armen op een redelijk welvaartsniveau kunt houden en/of de hoop kan bieden op een beter leven (bv. door de schijn van een meritocratie op te houden), is de kans op revolutie door Verelendung natuurlijk ook aanmerkelijk kleiner, waardoor de bourgeoisie zijn leventje ook kan blijven leiden. Veel landen hebben die tactiek (ook al in de 19e eeuw) gevolgd en dat is denk ik zelfs de belangrijkste reden dat de wereldrevolutie begin 20e eeuw is uitgebleven.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Joost

@6: Ik hoorde laatst het argument dat het risico op opstand inmiddels zo lang is geweken dat de huidige elite niet meer is doordrongen van dat feit, en dat ze daarom de boel uit de klauwen laten lopen.

Dát, of ook de elite acht zichzelf nu ook ondergeschikt aan/”slachtoffer van” de vrije markt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 6822

De opstand moet zichzelf nog altijd bedienen met dezelfde wapens, stenen en stokken, terwijl hun potentieel voetvolk aan steeds meer opiaten dan alleen religie onderhevig is.
De huidige elite heeft juist steeds meer wapens tot haar beschikking. Ik denk dat zij juist heel goed doordrongen is van het feit dat de boel uit de klauwen kan lopen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Bismarck

@8: Dat werkt natuurlijk ook alleen zolang je een bewapende middenklasse (politie, leger, plus bijbehorende ambtenarenapparaat) onderhoudt die iets te verliezen heeft. Op het moment dat het gewone voetvolk onder je ordebewakers ook gaat verelenden, houdt het op een gegeven moment op met naar orders van de bourgeoisiegeneraals om op het proletariaat te schieten te luisteren.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Basszje

@6: Aanvullend, de middenklasse was nooit ontstaan zonder sociale strijd van o.a. socialisten, maar ook liberalen en humanistische gelovigen. De middenklasse was dus eerder een resultaat van die theorie.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 analist

@6: Of hij was heel vooruitziend. Je ziet toch momenteel met name in de landen waar kapitalisme weinig gehinderd wordt door regelgeving veelal de “middenklasse” verdwijnen/verarmen.

Ja na 150 jaar heeft hij gelijk… a stopped clock is right twice a day!

@10:
Aanvullend, de middenklasse was nooit ontstaan zonder sociale strijd

No. Just no. Middenklasse was het product van het kapitalisme. Socialisme was nodig voor de verheffing van de onderklasse naar de middenklasse. En nog steeds nodig.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 P.J. Cokema

@11: Leuk geprobeerd dat met die klok, maar had Marx dan een concrete datum en tijdstip verbonden aan zijn veronderstellng?

En wat nou “No. Just no”? Je zou het ook zo kunnen zien: om te voorkomen dat er continu gepeupel de straat op gaat om van alles en nog wat eisen is er mondjesmaat en doelgeriocht af en toe wat weggegeven, waardoor er uiteindelijk zo’n middenklasse ontstond. Die tactiek staat bekend als ‘repressieve tolerantie’.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Bismarck

@11: Er zijn wel meer theorieën die behoorlijk lang op bewijs hebben moeten wachten. Bovendien is het ook allemaal een kwestie van tijd. Middenklasses ontstaan (en verdwijnen) in samenlevingen in transitie. Als je kapitalisme voldoende tijd geeft (en er geen revoluties optreden), wordt het vanzelf ook weer feodalisme, met een kleine groep erfelijke steenrijke adel en een hele grote groep straatarme horigen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 analist

Leuk geprobeerd dat met die klok, maar had Marx dan een concrete datum en tijdstip verbonden aan zijn veronderstellng?

hij voorspelde dat het industriele kapitalisme tot een alsmaar krimpende middenklasse en voortdurend verarmende arbeidersklasse zou leiden – verelendung. daarin past niet de trend van de groeiende middenklasse en toename van de levensstandaard van de arbeidende klasse die pas ongeveer nu begint te keren.

En wat nou “No. Just no”? Je zou het ook zo kunnen zien: om te voorkomen dat er continu gepeupel de straat op gaat om van alles en nog wat eisen is er mondjesmaat en doelgeriocht af en toe wat weggegeven, waardoor er uiteindelijk zo’n middenklasse ontstond.

omdat de middenklasse begon te groeien voordat de dames en heren socialisten enige politieke invloed kregen. de volgorde van historische gebeurtenissen is verkeerd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 analist

@13: Als je kapitalisme voldoende tijd geeft (en er geen revoluties optreden), wordt het vanzelf ook weer feodalisme, met een kleine groep erfelijke steenrijke adel en een hele grote groep straatarme horigen.

niet-falsifieerbare hypothese. bij elke tegenwerping kan roepen “geef het tijd, geef het tijd”.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 Joost

@analist: Zolang het rendement op kapitaal groter is dan het rendement op arbeid lijkt me dat niet een heel erg controversieel standpunt

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 Winston Smith

@14:

toename van de levensstandaard van de arbeidende klasse die pas ongeveer nu begint te keren.

O ja?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 analist

@16: als beide positief zijn dan verarmt arbeid niet.

maar Bismarck, Pikkety of Marx: het heeft weer een hoog theoretisch/teleologisch gehalte.

de toetsbare voorspellingen van Marx – krimp middenklasse door industrialisering, verarming arbeidersklasse – zijn vooralsnog onjuist gebleken. wat voor’n waarde hebben ze als ze eventueel in de toekomst juist kunnen zijn?

@17: yes

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 6822

@9: Jouw “redelijke welvaartsniveau” uit #6, is jouw “iets te verliezen hebben” uit #9, is mijn “opiaten” uit #8.

Anders, beter, korter en duidelijker gezegd: we zijn het eens.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#20 Winston Smith

@18: Nou, ik vroeg me dus af of je vindt dat dat ook geldt voor, bijvoorbeeld, de mensen die rond 1930 langdurig werkloos raakten in de VS.

  • Vorige discussie