Kunst op Zondag | Timoer Lenk

ACHTERGROND - Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie plaatste de eerste postcommunistische leiders voor een probleem: waar laat je al die standbeelden die waren opgericht voor Lenin? De Hongaren legden een park aan waar zo’n tweehonderd van die beelden bij elkaar stonden. In de DDR verstopte Potsdam het monument achter wat bomen en verpatste Merseburg zijn beeld, zodat het nu staat in het Oost-Groningse Tjuchem. En in Oezbekistan zorgde de vorige week overleden president Islam Karimov ervoor dat de leninistische persoonsverheerlijking werd ingeruild voor de cultus van Timoer Lenk. Het was een poging een nieuw focus te geven aan een staat die zijn ideologische veren kwijt was geraakt en een nieuwe identiteit zocht.

De middeleeuwse veroveraar Timoer is in Nederland niet zo bekend, dus eerst even een korte introductie. Rond 1220 had de Mongoolse leider Dzjengis Khan Centraal-Azië onderworpen en de oorspronkelijke bevolking uitgemoord. Het lege land werd overgenomen door Mongools- en Turkssprekende nomaden die, toen het Mongoolse rijk na een kleine eeuw uiteenviel, nieuwe rijken vormden met nieuwe leiders. Een daarvan was Timoer Lenk (1336-1405), die een dynastie stichtte die nog een eeuw zou regeren, tot het land werd overgenomen door weer een nieuwe stam, waarover straks meer.

In het leven van Timoer – zijn bijnaam “Lenk” betekent “kreupel” – ging geen jaar voorbij zonder veldtocht: na zijn macht te hebben gevestigd in wat nu Oezbekistan heet, onderwierp hij achtereenvolgens Perzië, Mesopotamië en India, met campagnes die hem brachten tot Astrachan, Ankara en Damascus. De verslagen van de campagnes vermelden gruwelijke wreedheden en menigeen zal opgelucht adem hebben gehaald toen Timoer overleed tijdens de voorbereidingen van een campagne naar China.

Met de buit bouwde Timoer in zijn geboorteplaats Shahrisabz enkele enorme monumenten. Latere heersers hebben geprobeerd ze te slopen, maar ze waren daarvoor eigenlijk iets te groot. Dit is wat over is van het paleis in Shahrisabz: het oorspronkelijke gebouw was dubbel zo hoog en er zou makkelijk een gotische kathedraal in hebben gepast. Behalve veroveraar en massamoordenaar was Timoer ook een bouwheer zonder weerga.

Het moderne Oezbekistan benadrukt deze culturele kant van de veroveraar. Hieronder is een muurschildering in het Staatsmuseum van de Geschiedenis van Oezbekistan, die toont hoe door de veroveringen handelswegen werden geopend en ideeën zich konden verspreiden.

Dit is een van de nieuwe standbeelden voor Timoer, op een centraal plein in de Oezbeekse hoofdstad Tasjkent. In feite is het een Lenin-als-wegwijzer te paard.

In Samarkand werd het mausoleum van Timoer Lenk zwaar gerestaureerd. Hier is het gebouw zoals het er van buiten uit ziet. Het zou enorme invloed hebben op latere architectuur.

En de volgende foto toont het interieur. Het is geen echt goud dat hier blinkt maar een mengsel van goud en papier-maché. En het is modern.

Het graf van de veroveraar in Samarkand. Ondanks een vloek die het ergste voorspelt voor wie het graf zal schenden, openden Sovjet-antropologen de sarcofaag in 1941. Twee dagen later viel Hitler de Sovjet-Unie aan.

Het was aanvankelijk niet voorzien dat Timoer in Samarkand zou worden begraven. Er was al een grafkelder in Shahrisabz, waar deze sarcofaag al klaar stond. Vooralsnog is het gelaten zoals het is, maar in de omgeving wordt nu alles opgeknapt en ook dit zal wel worden voorzien van wat toeters en bellen.

Hoe belangrijk president Karimov Timoer vond als centraal figuur voor het moderne Oezbekistan, blijkt wel uit de snelheid waarmee Lenin overal plaats maakte voor Timoer. Vijf jaar na de onafhankelijkheid werd de 660e verjaardag van de veroveraar – een jubileum dat je alleen herdenkt als je in feite iets anders wil bereiken – aangegrepen om een museum te openen.

Zo gaf president Karimov Oezbekistan een nationale held, Timoer Lenk. Ik zou nog over de postzegels en de banbiljetten kunnen schrijven maar zal het hierbij laten.

De afstammelingen van Timoer zouden nog een eeuw regeren over Centraal-Azië. Zijn kleinzoon Ulugh Begh geniet enige faam als astronoom. In een andere linie regeerde de dynastie, aangeduid als de “Mogols”, tot het midden van de negentiende eeuw over delen van India. Centraal-Azië was toen allang overgenomen door een nieuwe Mongools-Turkse stam: de Oezbeken, die zich in de zestiende eeuw vestigden in het land dat naar hen is genoemd.

De ironie is dat de door Islam Karimov als “nationale held” naar voren geschoven Timoer Lenk geen Oezbeek was.