Kunst op Zondag | Rijksmuseum van Oudheden

Ik weet niet hoe het u vergaat, maar als ik een aardige vriend heb, wil ik die aan mijn andere vrienden voorstellen. Met het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, waaraan ik deze Kunst op Zondag wijd, ben ik al vijfendertig jaar bevriend. Dan leer je elkaars sterke punten kennen en vergeef je elkaars zwakke kanten

Zwakke kanten? Ja. Eerlijk is eerlijk, het was de laatste jaren wel tijd voor een facelift. Het museum is al bijna tweehonderd jaar oud en niet alle verbouwingen blijken even verstandig te zijn geweest. Er moest bijvoorbeeld asbest worden verwijderd. Daarom is het museum enkele maanden gesloten geweest. Verschillende afdelingen zijn opnieuw ingericht, waardoor de ruimte voor tijdelijke exposities is vergroot. Dinsdag wordt het museum heropend en ik neem de gelegenheid te baat u enkele van mijn favoriete voorwerpen te tonen.

De dame en heer hierboven, Merit en Maya, waren niet de geringsten. Maya begon zijn carrière ten tijde van Echnaton (r.1353-1336), de “ketter-farao” die alleen de verering van de zonnegod Aton toestond, en was de Egyptische minister van Binnenlandse Zaken en Financiën ten tijde van farao Toetanchamon (r.1336-1327). (Maya was verantwoordelijk voor de uitvaart van deze vorst en heeft het beroemde graf dus ingericht.) Later diende hij Horemheb, de generaal die, na de chaotische laatste jaren van de Achttiende Dynastie, orde op zaken stelde en de Negentiende Dynastie stichtte.

Deze cilinder komt uit Marad in Irak en is ten tijde van koning Nebukadnezzar (r.605-562) beschreven met een lange tekst in spijkerschrift. Hierin vertelt de vorst dat hij de stadsgod van Marad vroom vereert en diens tempel heeft laten herbouwen. De tekst was bedoeld om door latere generaties te worden gelezen en werd daarom zorgvuldig begraven, wat verklaart waarom deze cilinder zo puntgaaf bewaard is gebleven.

Dit mannenportret komt van Cyprus en is in 2013 door het Rijksmuseum van Oudheden verworven. Het is leuk omdat het enerzijds iets Grieks over zich heeft, zoals de ogen en mond, maar ook enkele Perzische trekjes heeft, zoals de baard. In de nieuwe opstelling van het museum heeft het een ereplaatsje gekregen.

De Grieken werden niet moe afbeeldingen te maken van de Trojaanse Oorlog. Op een amfoor uit zuidelijk Italië, vervaardigd rond 325 v.Chr., is een scène afgebeeld uit het heldendicht Aithiopis: een gevecht tussen Achilles en Memnon, een bondgenoot van de Trojanen. Het aardige is dat de krijgers zijn afgebeeld in wapenrustingen zoals de Italiaanse bergvolken droegen, de aartsvijanden van de Griekse steden in Italië.

Glas wordt al sinds de Bronstijd gemaakt, maar werd pas echt een kunstvorm toen de Egyptenaren ontdekten hoe het moest worden gekleurd en de Feniciërs begrepen dat je het ook doorzichtig kon maken. In de loop der eeuwen werden de fraaiste bekers en flessen gemaakt, maar het zogenaamde millefiori-glas, dat in de Romeinse tijd werd ontwikkeld, spant toch wel de kroon. Hoe het wordt gemaakt, leest u hier. Het bovenstaande voorbeeld, met diverse tinten crème, is erg sober.

Nehalennia is onze “eigen” Nederlandse godin, met tempels bij Domburg en Colijnsplaat. Vermoedelijk werd ze door zeelieden aangeroepen om te vragen om een behouden overtocht over de Noordzee, waar het geducht kan spoken. Geen mens weet waarom ze wordt afgebeeld met een mand vol appels en een hond. Het Rijksmuseum van Oudheden heeft diverse van dit soort reliëfs.

Een voorwerp uit Palmyra mag, gegeven de trieste gebeurtenissen in Syrië, in deze reeks niet ontbreken. Dit is het portret van een Aqimat, gehuld in de plaatselijke kleding. Het loont de moeite er even naar te kijken, want er zijn allerlei mooie details op dit reliëf, dat ooit beschilderd moet zijn geweest. Aqimat overleed vermoedelijk tijdens een bevalling en haar links afgebeelde dochter, Shalmat, overleed kort daarna.

De “Gemma Constantiniana”, die ooit in het bezit is geweest van de schilder Rubens, is een van de grootste cameeën uit de Oudheid. Te zien zijn Constantijn de Grote en zijn echtgenote Fausta; helemaal links staat Helena, de moeder van de keizer. Twee centauren trekken de zegewagen en vertrappen ’s keizers vijanden. De jongen is prins Crispus, die later door zijn vader zou worden vermoord. Constantijn zelf houdt een bliksemschicht vast, alsof hij de oppergod Jupiter is. Er is niks christelijks te zien aan dit voorwerp.

Mijn absolute favoriet is een vergulde, rond 800 gemaakte broche die in 1969 bij Wijk bij Duurstede is gevonden op de bodem van een put. Het prachtige voorwerp moet daar in zijn geworpen toen de Vikingen de stad bedreigden en het verstandig leek kostbaarheden te verbergen. De eigenaar is nooit in de gelegenheid geweest de broche op te halen.

***

Het vernieuwde Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28 in Leiden, opent zijn deuren op dinsdag 15 december weer. Alleen de Egyptische afdeling is momenteel nog gesloten, dus het beeld van Merit en Maya is even niet te zien. De rest echter wel, met nog vele honderden andere voorwerpen. Naast de heropende permanente collecties zijn er diverse tentoonstellingen, zoals “Pracht en precisie. Kleine meesterwerken in steen”, over cameeën. Voor wie nu geen tijd heeft voor een bezoek is de blog van de restaurateurs de moeite waard.

[Alle foto’s, afgezien van het Nehalennia-altaar, © Rijksmuseum van Oudheden, Leiden]