Kunst op Zondag | Memento mori

Serie:

Memento mori. De Latijnse spreuk die, vrij vertaald, de oproep inhoudt je dood in je agenda te zetten. Tegen beter weten in leven we als onsterfelijken. We denken meestal pas aan de dood als die zich aandient.

Jaarlijks sterft ongeveer 0,83% van de bevolking. Vorig jaar overleden bijna 141 duizend personen. Niet iedereen is daar even goed op voorbereid. Dat kan voor nabestaanden dubbel akelige gevolgen hebben. Naast het verdriet moet men aan de slag met de vormgeving van de uitvaart.

Gaats het om de muziek bij het ceremonieel, dan lijkt dat geen probleem. Dat bewezen lezers van Sargasso, toen collega Steeph naar hun uitvaartmuziek vroeg. Maar hoe zit het met de doodskist? En wordt de nagedachtenis nog op andere manieren vorm gegeven? Wordt het een grafzerk of een urn? Waar gaan je stoffelijke resten heen?

Je kunt dat aan de overlevenden overlaten, maar waarom het niet bij leven en welzijn met elkaar afgesproken? Niet alleen muziek, ook beeldende kunst kan je uitvaart tot een mooie gedenkwaardigheid maken.

De kist
.

Laat een meubel maken, dat later als kist kan dienen. Kunstenaar/meubelmaker Pim Felen ontwierp een aantal ‘kistkasten’.

Pim Felen – De vuursalamander.
© Pim Felen De vuursalamander foto Rob Mostert

Maak een statement met je kist. De Amerikaan John D. Ricker heeft het niet zo op het effect van vuurwapens. Dat toont hij met een doodskist, gemaakt van vernielde wapens.

John D. Ricker – Coffin made of crushed, rusty guns.
cc Flickr Mr. T in DC’s photostream Coffin made of crushed, rusty guns
Urnen.

Elk jaar stijgt het aantal crematies. Als de trend zich voorzet zal dit jaar 60% van de overledenen worden gecremeerd. Wie de as wil bewaren kan bij keramisten en pottenbakkers terecht voor een artistieke urn.

Daniëlle van Assema – ‘De harde werker’.
© Daniëlle van Assema-Vet urn De harde werker
Gedenktekens.

Het graf als laatste rustplaats lijkt dus langzaam te verdwijnen. Wie daar nog aan hecht en het geld er voor beschikbaar heeft, kan kiezen uit grafstenen, zerken of misschien wel een heus monument. Van oudsher zijn het vooral beeldhouwers die met hun werk het uiterlijk van begraafplaasten mede bepalen. Maar ook kunstenaars uit andere disciplines wagen zich aan graftekens.

Een groep kunstenaars uit heel Nederland werkt samen in de Stichting Memento. Zeven van hen hebben in 2006 op eigen kosten voor gedenktekens gezorgd op wat eerst anonieme graven van overleden asielzoekers waren.

Det Smeets – Gedenkbeeld voor Hassan Omar.
© Det Smeets grafmonument voor Hassan

Wat opvalt aan de nieuwe gedenktekens is dat het rustieke zwart, grijs en wit plaats maakt voor veel kleurrijker werk.

Chris Visser – grafmonument muziek.
© Christina Visser Grafmonument Muziek
Een grafsteen, een zerk of monumentje is een tastbare, visuele plek om in gedachten bij de overledene stil te staan. De zich ‘kunsteboer’ noemende William van de Velde kreeg een mooie opdracht. Hij mailde ons: “Een mevrouw haar laatste wens was een stoel op haar graf om de gewoonte van vrienden en familie, om bij haar hun ei kwijt te raken, te laten voortbestaan. De familie was al een jaar op zoek naar een kunstenaar en zag ineens mijn stoel (engelestoel, want als je zit krijg je engelen vleugels). Zij hebben later gevraagd of ik de grafsteen ook wou ontwerpen. In de grafsteen zijn kloostermoppen verwerkt van haar eigen geboortehuis. Zij had de stenen haar hele leven overal meegesjouwd”.

William van de Velde – grafmonument.
© William van de Velde grafmonument

Wie weet zorgen technologie en nieuwe media wel voor ‘leven na de dood’ waarbij je in gesprek kunt met de overledenen of er mee kan twitteren. Ideeën genoeg. Zoals de digizerk, de E-tombe of de RosettaStone Microchip. Misschien zit er wel toekomst in de wat lugubere Necrocam (een webcam in de kist, waardoor het ontbindingsproces is te volgen). Gaat digitaal overleven het helemaal worden?

Daniel Incandelainteractief graf.
cc Flickr daniel incandela’s photostream A lonesome, interactive grave
Begraafplaats.

Je kunt dus ook na je dood een steenje bijdragen aan de funeraire cultuur. Soms worden kunstenaars betrokken bij het ontwerp van een nieuwe begraafplaats. Jouw steen of zerk kan toegevoegde kunst zijn.

Maar wat als begraven zijn beste tijd heeft gehad? Dan rest kunstenaars weinig anders dan de niet meer functionerende begraafplaatsen in ere te houden. Zoals de door kunstenaar Kees Kasbergen ingerichte kerkhof-galerie en beeldentuin Overweersepolderdijk in Purmerend. Of Huis te Vraag, een voormalige begraafplaats dat in 2009 tot cultuurhistorisch monument is benoemd.

Ook aardig is het in 2004 begonnen project Op Hoogte Gedacht, een project met hedendaagse beeldende kunst bij de restauratie van een aantal oude Groninger kerkhoven, met onder andere een fraai knekelmonument van Jan Kuipers.

Wordt jouw overlijden ook een kunstproject?

Reacties (29)

#1 frankw

PJ, wat een trouvaille. Een glimlach op de zondagmorgen, nota bene over zoets als de dood. Hij is weer fijn!

  • Volgende discussie
#2 HansR

Ja, mooi. Maar ik zie het meest in een echt virtueel graf met alles wat die persoon ooit digitaal op het web heeft geplaatst oid. Wat Daniel Incandela voorstelt een beetje. Met een zwart randje en een link naar een in memoriam.

Oh en fysiek rot ik toch het liefst weg bovengronds waar mensen niet kunnen komen maar wel gieren of wolven oid. Kringloop moet zo kort mogelijk. Dat verbranden geeft toch alleen maar as (chemisch afval) wat niet als voedsel kan dienen. Nou ja, zondagochtend overdenking zal ik maar zeggen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Lampe

Wat mij betreft zo goedkoop mogelijk.
Ik vind het namelijk -bij leven- een verschrikkelijk idee dat anderen hun brood verdienen met mijn dood. Alleen al om die reden zou ik liever niet gaan…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Henk van S tot S

Mooie opsomming!
Helaas kan ik niet (laten) bijdragen aan deze kunstuiting,
Mijn lijf verdwijn t.z.t. in de diepvrieskist van de Leidse universiteit ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Nirak

Ik wilde eigenlijk dit:

http://doodeenvoudig.nl/index.php?view=items&cid=53&id=193&option=com_quickfaq&Itemid=13

Maar ik zie dat er al veel kritiek op is. Dus dan wordt het waarschijnlijk iets anders. Mij zouden ze ook wel als voer voor iets mogen gebruiken. Ik eet zelf ook andermans vlees tenslotte.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 piet de nuttige idioot

als jaarlijks 0,83% van de bevolking sterft zou naar mijn gevoel de levensverwachting boven de 100 zijn. Wat voor denkfout maak ik hier?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Lutine

@5: Dat zou mij ook wel wat lijken(!)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 P.J. Cokema

@2: Ah, aan jouw dood is geen kunst besteed, zoals ook bij @3, @4, @5 en @7.

Hopelijk leef je lang genoeg dat je niet te vreten bent ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 P.J. Cokema

@6: Geen idee. Hoe kom je daarbij?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Lutine

@8 Het op natuurlijke wijze opeten van het lichaam vind ik persoonlijk de mooiste kunst die er bestaat. Het is voor mij het symbool van terug geven aan de natuur als wolven en maden zich te goed doen aan mijn lichaam. (het is mij om het even welk dier er zich over ontfermt) Mijn nabestaanden kunnen mij dan terug vinden in elk levend wezen die ze waar dan ook aantreffen.

Helaas is dit (dacht ik) niet mogelijk in Nederland. Maar het sluit wel aan bij mijn gedachten en gevoel voor natuur en milieu. En als mijn nabestaanden er prijs op stellen kunnen de delen die na verloop van tijd overblijven worden vermalen en bewaard als aandenken of whatever.

De natuur als kunst!

En uit ervaring weet ik dat het verwerken van de doden gepaard gaat met rituelen, dit helpt in het verwerkingsproces. Mijn wil zou zo worden uitgevoerd en als het afkluiven van mijn lichaam is voltooid kunnen nabestaanden ook weer een stapje verder. Zo komen natuur, emoties en alles wat er om heen hangt mooi samen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Yevgeny Podorkin

Wordt jouw overlijden ook een kunstproject?

Eeeh: dekt het standaardpakket van de begrafenisverzekering dat ook dan? Ik zal toch eerst de polis tegen het licht moeten houden. Wat mij vreeslijk tegen de borst stuit is de gedachte aan konen tjokvol roomsoezen en liters driedubbele graanjenever terwijl ik 3 meter verderop zachies de vinketering lig te putrefacteren…gaat dus ook niet gebeuren.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 Yevgeny Podorkin

@HansR

Fysiek rot ik toch het liefst bovengronds weg waar mensen niet kunnen komen ik laat de stinkende smeerboel liever aan gier, wolf of ander aasetend dier met lekkere trek oid.

Met de illusie dat alles dan uiteindelijk toch niet voor niets geweest is natuurlijk. Tja. Kijk, dat je de ménsheid tracht te vergiftigen met lui M’cfastfoodvreten a la…om daar nu ook het Dierenrijk mee op te zadelen lijkt mij gevalletje kat-op-het-spek binden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Yevgeny Podorkin

Nee, zit zelf te denken aan een tweetrapsraket afgevuurd vanuit de mojave- dessert zodat mijn kadaver ingekapseld en wel als een satelliet permanent om de aarde draait. Behalve mijn pik dan. Geen polonaise meer aan mijn pik, zéker als ik er verders niets meer over te vertellen heb. Genoeg is genoeg. Je kan de pik met goed fatsoen tenslotte niet ééuwig blootstellen aan het zurig kutbestaan. Mijn pik, mijn allessie, mijn pik komt gelegen op een fluwelen bedje in een apart mahoniehouten doosje opgelegd met zilver voorzien van humidor. Ter bewondering ende vermaack. Opdat hij tot in den Eeuwigheid moge glanzen in die geest. Na jaren trouwe dienst dik verdiend naar wij dachten…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 Yevgeny Podorkin

Waar was ik? O ja: en aldus fungeer als een soortement baken/ checkpoint/ Poortwachter van de Hel of zo voor toekomstige aliens die zich, als ze de disc om mijn nek eenmaal hebben uitgelezen van alle reacties op het www en liefst ook, indien mogelijk, “de harde schijf” van alle gedachten die zich OOIT onder mijn petje hebben afgespeeld, en waarvan ik u de details verder zal besparen om uw zondagsrust niet te vergallen…zich vervolgens met de stuipen op het lijf uit pure wanhoop gillend rechtsomkeer uit de voeten zullen maken.

Want daar zijn we toch te bang voor dat kunnen we toch niet aan.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 Yevgeny Podorkin

Wij wensen onze aarde namelijk raszuiver te houden we zaten sowieso al ruim in de gekke religies en dergelijke en wie is toch die man met die herdershond daar op die bergtop blablabla…en dan laat ik ze de Hel zien. Ja, tis niet anders. Ik zweer het: ik declameer als het echt moet op onnavolgbare wijze álle notulen van de Wannseeconferentie en monteer vervolgens dat geluid onder een filmpje van Geer & Goor die een Mariabeeldje staan onder te pissen of zo. Echt wel. Virmin you dirty rats, fuck off.

Ik zal letterlijk álles uit de kast trekken u en onze aarde te behoeden voor iedere nieuwe onbekende, en dus per definitie achterlijke, bacillen en parasieten verspreidende inmenging van buitenaf.…

Rot op naar je eigen, scheert heen, vort weg, Wollt ihr den totalen Krieg…blaf ik ze dan nog na terwijl het navolgende muzakje de ruimte wat inkleurt:

Ja hoho geen misverstand…ik doe dat niet voor mezelf ik deed het voor U hoor.

VOOR U!

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 P.J. Cokema

@10: Misschien kom je het dichtste bij je wens als je je laat begraven op een natuurbegraafplaats.

Als wormen en maden ook goed zijn, dan is bijna elke begrafenis goed. Zolang je je maar laat afzakken in een verteerbare kist. Overigens: waarom moeten dieren je oppeuzelen? In Peter Greenaway’s film The Cook, the thief, his wife and her lover is een kanibalistisch laatste avondmaal te zien.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 Hal Incandenza

@6
Als de babyboomers eenmaal op de sterfgerechtigde leeftijd zijn dan zal het wel meer dan 1% zijn?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 Lutine

@16:

Neuh. Begraven is niet zo mijn ding. Nabestaanden die voor mijn graf moeten zorgen en zo. En uiteindelijk wordt dat graf toch weer geruimd. Wat is nou 30 jaar onder de grond liggen afgezet tegen de eeuwigheid? Als je het op die manier bekijkt is dat hele begraven eigenlijk onzin.

Het ontbindingsproces gaat het op zijn snelst als een aaseter zich ontfermt over mijn lichaam. Helaas hebben we daar chronisch gebrek aan in Nederland…. Dus bij wijze van alternatief moeten de maden en een enkele rondlopende rat de klus maar klaren. Zoiets moet toch wel binnen een jaar te doen zijn?

Het is een kwestie van zo her en der een halve hectare er voor inrichten. Afschermen voor de buitenwereld en klaar.

Ik wens mij een uitvaart toe met veel mooie woorden, gedichten, muziek en vooral oprechte tranen en ook blijdschap omdat ik het sterven toch ook zie als een betreden van de ruimte achter de horizon. Als dit alles gedaan is gaat een klant normaliter de oven is. Nou, laat mij dan maar uit mijn huurkist gehaald worden, ontkleed en teruggegeven aan de natuur. Alles in het discrete natuurlijk. Zo af en toe gaat een opzichter maar even kijken of het proces al wat op schiet.

En als hij met zijn deskundige blik oordeelt dat het geheel genoeg is afgekloven, dan belt hij de nabestaanden. Dezen zijn natuurlijk net een beetje weer in rust gekomen na de diepe rouw (mits ik populair genoeg ben natuurlijk) en kunnen van de gelegenheid gebruik maken om in een volgende fase van de verwerking komen. Zij kunnen zelf een volgend ritueel bedenken om het definitieve afscheid te vieren.

Mijn persoonlijke wens zou zijn dat van de gelegenheid gebruik wordt gemaakt om te verzoenen (mits nodig natuurlijk) middels een gepaste, feestelijke viering. Het lichaam is vergaan, de ergste emoties zijn gedoofd. Tijd voor de nabestaanden om te vieren dat zij met mij zijn opgetrokken en hebben geleefd. Mooie verhalen vertellen, al dan niet waar, met een mooie kan bier of kroes wijn er bij. Misschien nog iemand die van de gelegenheid gebruik maakt om nog een laatste traan te plengen.

Enfin, dat vullen zij ook maar in.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 Lutine

Hmmm…als ik er zo over nadenk zou ik bijna zin krijgen in mijn eigen uitvaart!

Wat zijn we eigenlijk een saaie kloothommels met onze uitvaart.
Als iemand met een paarse kist door Amsterdam rijdt vinden we het al kinky.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#20 P.J. Cokema

@19: Je moest eens weten wat er allemaal wel kan, ondanks beperkende regels. Het zijn eerder de extra kosten, die mensen doen kiezen voor een standaard uitvaart.

Om die kosten wat in toom te houden bieden veel kunstenaars aan de vormgeving van kist, urn of monument samen met de nabestaanden te maken. En jawel, kan ook met de aspirant-sterveling. In veel gevallen gebeurt dat echter als de laatste dagen tekort zijn om er nog wat van te maken.

Eigenlijk idioot dat mensen wel veel werk maken van een kinderkamer als er leven op komst is, maar geen, weinig of te laat werk maken van wat vanaf de geboorte een vaststaand feit is.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#21 frankw

Zeg Yevgeni, ik word soms zo blij van jouw prachtige gedachtenspinsels. Bijna Kamagurkiaans, maar dan in woorden zeg maar. Wederom, deze draad die over de kunst van het doodgaan gaat tovert weer vele glimlachen op mijn gezicht.
Tot slot nog een keer een mooi afscheidsnummer (Prokofiev luisteren is ook kunst van het doodgaan ondergaan)
http://www.youtube.com/watch?v=TdfNZpMDw04

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#22 Henk van S tot S

@11:
Ik denk dat het min of meer verzorgd niet veel goedkoper kan dan zoiets als dit (er zullen er wel wat meer zijn)
http://www.charonpurmerend.nl/tarieven/de-bijna-doe-het-zelf-uitvaart/
Wil men nog goedkoper/persoonlijker is dat mogelijk.

De Wet op de lijkbezorging schrijft geen vervoermiddel voor.
Lopen of eigen vervoermiddel is tegenstaan.
Wel mag de veiligheid niet in gevaar gebracht worden.
Niet dwars op een bagagedrager van de fiets of op een gammel auto-imperiaal of zo.
Waarschijnlijk zal men voor de crematie iets meer moeten betalen, omdat de commerciële ondernemingen korting bedingen.

Zelfverbranding en explosieven is een manier die gelukkig niet erg veel voorkomt, maar het vervoer is wel eenvoudig ;-)

Heb je geen noemenswaardig bezit of schuld en de familie weigert de “erfenis” moet de gemeente een en ander regelen/betalen.

N.B.
Wat dichter bij het oorspronkrlijke stuk:
Overigens ben ik van mening dat onze regering de kunst stukje bij beetje laat sterven en begraven

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#23 P.J. Cokema

Stel dat de reacties representatief zijn voor alle Sargassolezers, nee, erger nog, stel dat ze de gevoelens van gans het volk vertegenwoordigen, dan zou 20% van de mensen zich na hun dood het heelal in willen laten schieten, 20% geeft zich over aan de wetenschap en 60% wil zich door aaseters willen laten verorberen.

Dat laatste is treurig, want dat gebeurt bij leven en welzijn al meer dan genoeg ;-)
Maar goed, ik begrijp eruit dat kunstenaars zich beter kunnen richten op het vervaardigen van opdienschalen en offerblokken.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#24 HansR

LOL @23
Maar je hebt nog nooit zo veel reactie op KOZ gehad.
Toch?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#25 Nirak

@8: Mag wel in een museum hoor. :-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#26 Nirak

@Lutine: Maar wil je dan toch (nadat je bent afgekloven) nog begraven worden? Waarom blijf je niet lekker liggen?
Hebben nabestaanden fysieke overblijfselen nodig om je te herdenken? Geef ze een eikel van de boom waar je onder ligt. Kunnen ze een boom van maken met jou erin. Toch?
Maakt het uit hoe je bent overleden. Jong onder de bus gekomen of veel ouder aan kanker ten onder gegaan. Maakt het uit voor je rustplaats denk je?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#27 Nirak

@8: Waarom? Vind je het een eng idee?
Geweldige film natuurlijk!

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#28 Lutine

@Nirak

Als ik afgekloven ben hoef ik niet begraven te worden hoor. Ik zou dat aspect graag aan de nabestaanden overlaten.

Ik zie dat zo: mijn lichaam is momenteel duidelijk van mij. Op het moment van sterven is dat niet meer zo. Maar om de overgang duidelijk te maken is er dan dat jaartje van afkluiven. Het is een transformatieperiode die ook nog eens gevisualiseert wordt.

Uiteindelijk zijn er alleen nog maar wat beenderen over. Op dit moment kunnen de nabestaanden een periode van rouw afsluiten met een zelf te bedenken ritueel. De beenderen kunnen begraven worden, maar dit heeft niet mijn persoonlijke voorkeur. Vermalen en uitstrooien zou mij meer wat lijken.

Maar omdat mijn lichaam op het moment van sterven nog duidelijk van mij was vind ik het fijn om dan mijn wens uitgevoerd te zien. Bij het tweede ritueel mogen de nabestaanden hun eigen gang gaan. Het lichaam is dan teruggegeven aan de natuur en is van niemand meer.

Je vraag over leeftijd begrijp ik niet zo. Of je nu 20 bent of 80 en wat de doodsoorzaak ook moge zijn, de rituelen bij een uitvaart zijn heel belangrijk en worden onderschat in onze maatschappij. Maar uiteraard is het wel zo dat ouderdom het verdriet verzacht.
Bij iemand van 90 denk je “het is mooi zo” en bij een kind of een jongere heb je als nabestaande heel andere gevoelens.

Maar de essentie blijft. Iemand gaat dood en na 3-5 dagen begraven of cremeren we die persoon en de ‘nuchtere’ Hollander gaat naar huis en dat was het dan. We hebben eigenlijk een nare cultuur over de dood. Zo open als we over seks zijn, zo gesloten zijn we over de dood. Hoewel er enige beweging is waar te nemen. Men mag wat meer zelf bepalen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#29 P.J. Cokema

@27: Ik neem aan dat je doelt op de film Necrocam?
Heb ik zelf geen probleem mee. Het idee de ontbinding in beeld te brengen gaat op den duur vervelen. Diverse kunstenaars zijn er al mee bezig geweest. Ik noem alleen maar Peter Greenaway’s film Zed and two noughts (1985), Jeroen Eisinga’s project Sehnsucht (2004 – dode zebra), de film ‘What Remains’(2005) van Sally Mann, de performance Botermeisjes (2006) van Willemijn Voerman en Katja Vermeulen (museum stonk uit zijn voegen door uit elkaar vallend lijk dat van vet was gemaakt), het project van Martin uit den Boogaard (2011) en nu (tot en met 3 maart) kun je in Rotterdam organische poppen in ontbinding zien, onderdeel van de tentoonstelling Lekker vies.

Natuurlijk maakt het verschil of je naar 'kunst' kijkt of naar de ontbinding van je eigen geliefde of familie. Maar mocht het een gewoonte gaan worden in onze funeraire cultuur, is het spektakel er snel van af.

  • Vorige discussie