Kabinet marginaliseert democratie in grote steden

Foto: copyright ok. Gecheckt 24-10-2022

DATA - De kosten van de lokale democratie in Rotterdam en Amsterdam zijn laag. Per inwoner hebben ze, inclusief deelgemeenten en stadsdelen, weinig politici. Dat wordt duidelijk in onderstaand onderzoek. Toch wil het kabinet, met minister Donner voorop de deelgemeenten afschaffen. Als Limburg, dat hier met de twee grote steden wordt vergeleken, de rest van het land weerspiegelt, kan hij beter z’n aandacht vestigen op de kleinere steden en dorpen. Daar zitten meer overtollige politici en kan meer belastinggeld worden bespaard. Dat moet hem deze week in het gesprek met de kamer duidelijk worden gemaakt.

Het kabinet wil volgens het regeerakkoord een krachtige, kleine en dienstverlenende overheid met minder belastinggeld […] en minder bestuurders. Bij voorbaat is echter al vastgelegd dat dat moet leiden tot het afschaffen van de deelgemeenten in de twee grote steden. Toevallig niet de plekken waar de regeringspartijen erg actief zijn. Het achterland van het CDA daarentegen, wordt in het regeerakkoord beschermd. Gemeentelijke herindelingen komen alleen van onderaf tot stand en aan bezuinigen op bijvoorbeeld het aantal raadsleden wordt niet gedacht. Wat vooral opvalt is dat Donner er een boekhoudkundige aangelegenheid van maakt. Over de waarde van lokale democratie wordt eigenlijk niet gesproken.

Limburg en de twee grote steden

In dit onderzoek is vooral gekeken naar het aantal en de kosten van Limburgse politici vergeleken met hun collega’s uit de twee grote steden. Als eerste valt op dat Limburg, met iets minder inwoners dan Amsterdam en Rotterdam bij elkaar, op dit moment 158 bestuurders (B&W) heeft, tegenover 94 in de twee grote steden. In de plannen van Donner houdt Limburg die 158 bestuurders, maar wordt dat aantal in Amsterdam en Rotterdam teruggebracht tot 16, ongeveer een tiende van het Limburgse aantal. Bij de raadsleden geldt straks ongeveer een zelfde verhouding. Dat betekent dat in Limburg per inwoner 19,43 euro aan democratie mag worden uitgegeven tegenover in de twee grote steden op dit moment 13,40 euro en 3,18 euro in de toekomst.

Vertegenwoordiging

Raadsleden vertegenwoordigen kiezers en dat gaat beter als ze makkelijk aanspreekbaar zijn. Schiermonnikoog, de kleinste gemeente van Nederland, heeft 94 raadsleden per 10.000 inwoners, oftewel op elke 106 inwoners één raadslid. Je kent dus bijna altijd wel iemand in de raad. Laagdrempeliger contact is bijna niet mogelijk.

Het gemiddelde in Limburg ligt op 6,43 raadsleden per 10.000 inwoners (één raadslid op 1556 inwoners) en dat is nog net iets meer dan de 6,05 landelijk (één op 1653). Rotterdam komt op 5,11 (deelgemeente)raadsleden per 10.000 inwoners (één op 1957). Dat wordt 0,73 (één op 13.611). In Amsterdam ligt het nu op 3,18 (stadsdeel)raadsleden per 10.000 inwoners (één op 3147) en dat wordt 0,58 (één op 17.346 !).

Die verschillen hebben natuurlijk te maken met de context van zo’n gemeente. Schiermonnikoog heeft een kleine raad met 9 leden en is een zelfstandige gemeente, omdat een eiland zich niet zo makkelijk laat samenvoegen met de buurgemeente. Maar de vraag hoe toegankelijk raadsleden moeten zijn is relevant als we lokale democratie serieus nemen. Het wegsnijden van deelraden verslechtert die toegankelijkheid van de lokale politiek. Het lijkt Donner weinig te kunnen schelen.

Uitzonderlijk

Een uitzonderlijke situatie doet zich voor aan de rand van Amsterdam. Daar grenst het stadsdeel Nieuw West (138.087 inwoners) aan de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude (5.431 inwoners). Bewoners die op steenworp afstand van elkaar wonen, hebben na afschaffing van de stadsdelen, met een heel andere politieke situatie te maken. Het aantal raadsleden ligt in Haarlemmerliede straks ongeveer 35 keer zo hoog, de kosten zijn 15 keer zo hoog. Het maakt duidelijk dat Donner z’n blik verkeerd richt.

Trekken van een zelfstandige bestuurslaag

In de toelichting op het wetsvoorstel staat het belangrijkste bezwaar als volgt geformuleerd: Deelgemeenten – oorspronkelijk bedoeld als hulpstructuur – zijn in de loop der jaren trekken van een afzonderlijke bestuurslaag gaan vertonen. Het kabinet houdt dit voor onwenselijk. De bestuurlijke hoofdstructuur bestaat uit het Rijk, de provincies en de gemeenten; in die opvatting is voor deelgemeenten geen plaats.

In die opvatting van het kabinet is niet echt een argument te vinden. Waarom precies is er voor deelgemeenten geen plaats? Er is wel een goed argument tegen opheffen. Want door de aanwezigheid van stadsdelen en deelgemeenten blijft er in deze steden ruimte voor discussies die in elke gemeenteraad van een kleinere stad ook voorkomen. Terwijl het de centrale gemeenteraad ruimte biedt zich met grootschaligere zaken – die in kleinere steden niet aan de orde zijn – bezig te houden.

Stel, zowel in het Amsterdamse Stadsdeel Noord (86.675 inwoners) als in het ongeveer even grote Heerlen (89.247 inwoners) wordt een winkelcentrum verbouwd en de buurt vindt daar iets van. Dat wordt dan respectievelijk in de stadsdeelraad en de gemeenteraad besproken. Dat betekent dat in Amsterdam de centrale stad zich kan bezighouden met grootschaliger zaken, zoals de eventuele nieuwe OV-verbinding naar Almere. Dat is een project waar een paar miljard mee gemoeid is. Heerlen kent geen projecten van dergelijke omvang, dus daar hoeft zo’n discussie niet gevoerd te worden.

De kaasschaaf werkt

Nederland telt 9604 raadsleden en 471 deelgemeenteraadsleden. Bij elkaar 10.075 vertegenwoordigers waarvan er 494 werken in dorpjes kleiner dan 10.000 mensen. Als we die even buiten beschouwing laten – een gemeenteraad heeft enige massa nodig om te functioneren – dan hou je 9581 (deel)gemeenteraadsleden over waarop bezuinigd kan worden. Met een bezuiniging van gemiddeld 10%, bespaar je er zomaar 958 weg. Twee keer zoveel als in het voorstel Donner. Dat betekent dat de gemeente Roerdalen van 19 naar 17 raadsleden gaat. Dat lijkt me met 21.000 inwoners geen probleem. Maastricht gaat van 39 naar 35 en Rotterdam van 45 naar 41. Niemand heeft er last van, je kunt het bijna ongemerkt doorvoeren en de lokale democratie blijft ook in de grote steden nog een beetje in stand.

Donner brengt verwarring met regentenvariant

In het onlangs naar de kamer gestuurde wetsvoorstel, waarin besparingsmogelijkheden in andere gemeenten buiten beschouwing worden gelaten, gaat Donner nog op een andere manier de fout in. Hij behoudt de mogelijkheid gebruik te maken van ‘hulpstructuren’, terwijl hij die eigenlijk wilde afschaffen. Dat heet dan bijvoorbeeld een territoriale bestuurscommissie. Zo’n commissie valt per definitie onder de verantwoordelijkheid van de centrale gemeente, kan door haar worden samengesteld en voert mogelijk lokale taken uit. Dan krijgt de bewoner dus te maken met een soort zetbaas van de centrale stad, waar ze wellicht via de centrale gemeenteraad nog enige invloed op kan uitoefenen.

Nu is het opmerkelijke dat die commissie ook via verkiezingen kan worden samengesteld. Het laten bestaan van die mogelijkheid heeft te maken met de wijk- en dorpsraden elders in het land. Die vervullen een belangrijke functie als behartiger van de belangen van de gemeenschap in kleine kernen als onderdeel van met name uitgestrekte plattelandsgemeenten. Het CDA wil aan die plattelandsgemeenten niet tornen, dus blijven die verkiezingen mogelijk. Dat kan betekenen dat via die weg de deelgemeenten min of meer in stand blijven en Donner z’n doel voorbij schiet. Het is ook mogelijk dat die verkiezingen elke lokale betrokkenheid smoren, omdat je niet op een bekende partij kan stemmen (je kiest geen vertegenwoordiging), maar alleen op een waarschijnlijk onbekend individu. Bovendien valt die commissie onder de verantwoordelijkheid van de centrale wethouder. Dus als die democratisch gekozen commissie naar je luistert, doet ze nog steeds wat de wethouder zegt. De regentenvariant.

Conclusie

Zo helpt Donner een voor iedereen begrijpelijke vertegenwoordiging, een gekozen deelraad, om zeep zonder die gekozen hulpstructuur te durven afschaffen. Echt daadkrachtig kun je het niet noemen en wat er voor in de plaats komt is allicht minder transparant, begrijpelijk en democratisch dan wat er nu bestaat. Belangrijker is echter, dat hij met al die aandacht voor de twee grote steden vergeet dat hij ook een serieuze landelijke herziening van de lokale democratie kan doorvoeren. Een herziening waar met oog voor kosten en vertegenwoordiging, minstens zoveel op politici kan worden bezuinigd.

NB1 Hier vindt u de getallen.
NB2 De kostenberekeningen gaan uit van de bruto vergoedingen van gemeenteraadsleden en de bruto salarissen van bestuurders (incl. vakantiegeld en eindejaarsuitkering).

Reacties (35)

#1 JSK

IS het niet zo dat de grotere gemeenten een groter ambtenarenapparaat hebben en daarom minder raadsleden per hoofd “nodig” hebben dan de kleine gemeenten. Just a hunch.

  • Volgende discussie
#1.1 Ad van der Stok - Reactie op #1

Hoezo vervangt een ambtenaar een raadslid?

#1.2 JSK - Reactie op #1.1

Ik kan mij voorstellen dat in een dorp van 5000 duizend een raadslid werkzaamheden uitvoert die in een grote stad de verantwoordelijkheid zijn van een ambtenaar. Bijvoorbeeld: een kennis van mij heeft een voltijdbaan als fractieassistent voor een partij in de Amsterdamse gemeenteraad. Wat zij doet is vooral onderzoek. In een kleine gemeente in Limburg zal een dergelijke functie misschien uitgevoerd worden door een gemeenteraadslid zelf.

Als in: ik weet niet of je kleine gemeente en grote steden op de bovenstaande manier kan vergelijken. Misschien is het interessanter om te kijken naar uitgaven aan het openbaar bestuur per hoofd.

#1.3 JSK - Reactie op #1.2

…en volgens het CBS is Amsterdam qua “uitgaven aan openbaar bestuur per inwoner” niet goedkoop. Het is bijvoorbeeld drie keer zo duur als Haarlem, ook een grote stad.

#1.4 Ad van der Stok - Reactie op #1.3

Dat zou misschien een goed idee zijn voor Donner en z’n ministerie, het openbaar bestuur in z’n geheel bekijken in plaats van met oogkleppen op snijden waar veel vet lijkt te zitten…

#2 larie

Kosten deelgemeenten heb ik geen notie van maar de werkzaamheid in het grote geheel wel. In mijn “amsterdamse tijd..13 jaar” heb ik het gevoel dat werken met deelraden vanuit ondernemersperspectief een grote rem was en ietwat boven mijn irritatiegrens.

Kamertjes met koningkjes/koninginnen (vooral Oost..pffft).

Een (1) A4’tje om mijn ooit meest gewaardeerde politika (Ien Dales) te quoten.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#2.1 Ad van der Stok - Reactie op #2

In Amsterdam is niet alleen de politiek gedecentraliseerd, maar ook in hoge mate het ambtenarenapparaat. Meer dan in Rotterdam en ook in Den Haag (waar ze democratieloze deelgemeenten hebben, met slechts een ambtelijk apparaat). Dat maakt koninkrijkjes mogelijk en in het reorganiseren van de ambtenarij zit misschien ook wel de meeste winst.

Echter, daar gaat dit hele voorstel van Donner niet op in. Dat laat hij gewoon aan de grote steden.

  • Volgende reactie op #2
#2.2 larie - Reactie op #2

Mooi werk poster, vergat ik te melden. Wat geleerd, dank.

  • Vorige reactie op #2
#3 Steeph

Hulde voor al het graafwerk. Nu heb ik alleen nog wat tijd nodig om het te vatten :-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Frank

Pluim aan Ad van der Stok. Nou staat Donner er uiteraard wel om bekend dat hij een goed oor heeft voor argumenten (ahum)…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Ernest

Ken je de uitdrukking “de kaart is niet het gebied”? Zie hier. Laatst nog gebruikt door Houellebeq. Je beschrijft een rekenkundige en papieren werkelijkheid, die wel waar is maar niet gaat over de politieke en bestuurlijke menselijke omgang, en ook niet over democratie.
Wat ik zie in de Amsterdamse deelraden is diep triest, en ik kan met de beste wil van de wereld niet begrijpen waarom zoiets moet voortbestaan. Dit heeft niets te maken met wat je schrijft: “Raadsleden vertegenwoordigen kiezers en dat gaat beter als ze makkelijk aanspreekbaar zijn.”
Ik heb hier een voorbeeld gevonden van de situatie in Amsterdam Zuidoost. Word je niet vrolijk van.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5.1 Ad van der Stok - Reactie op #5

Democratie kan diep triest zijn, daarvoor hoeven we niet naar deelgemeenten te kijken, maar is dat een argument om democratie op te heffen?

  • Volgende reactie op #5
#5.2 Ernest - Reactie op #5.1

Je overdrijft. Het opheffen van deelraden helpt de democratie in Amsterdam echt niet achteruit. Het is er in ieder geval niet op vooruit gegaan.

#5.3 ReinoutS - Reactie op #5.2

Of dat in Amsterdam zo is laat ik graag over aan de Amsterdammers. Maar dat kan natuurlijk geen reden zijn om Rotterdam, waar het anders (naar mijn bescheiden mening beter) is georganiseerd, dan ook maar aan te pakken.

#5.4 Frank - Reactie op #5

Ernest, ik heb net als Larie ervaring met de deelgemeente Amsterdam Oost (tijdje terug dat wel). Volgens mij werd ik daar net zo droef als dat mijn ouders worden als ze in hun dorp in Noord Groningen naar de gemeenteraadvergadering zouden gaan.

  • Volgende reactie op #5
  • Vorige reactie op #5
#5.5 Bismarck - Reactie op #5

Denk je echt dat het er in een willekeurige Limburgse gemeente beter aan toe gaat? De Sinterklaas-affaire al vergeten zeker?

  • Vorige reactie op #5
#5.6 Frank - Reactie op #5.5

Pcies dat dus

#6 christinA eijkhout

Natuurlijk wordt het achterland beschermd, immers daar vandaan komt nieuwe aanwas.
Een mooi stevig stuk.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Hanenwurger

Heerlen heeft overigens wel een vrij groot project waar de hele regio iets aan heeft (aangezien dat Kerkrade-centrum dood is):

http://www.maankwartier.nl/

Zal niet in de miljarden lopen maar het is redelijk indrukwekkend.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7.1 Ad van der Stok - Reactie op #7

Vergelijkbaar met dit project van Stadsdeel Noord?

Centrum Amsterdam Noord

#8 Adrieeneenhalf

we moeten gewoon burgemeesters en gemeente raden afschaffen.want t is toch van de zotte dat het kabinet( PVV met gedoogsteun van cda en vvd) regels maakt enzo en dat er dan zo’n pvda burgemeester iets anders doet.zo krijgen we natuurlijk nooit de orde gehandhaafd.het groeit de spuigaten boven het hoofd in deze tijd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8.1 Frank - Reactie op #8

Adrieeneenhalf aka Hubert Both te Vreeswijk??

#8.2 adrieeneenhalf - Reactie op #8.1

Hubert Both? Nee ,die ken ik niet. Is dat die van oqupy?

#9 Jos van Dijk

Om vele van de hierboven ook al genoemde redenen had ik niet veel moeite met het opheffen van de deelraden. Deze analyse zet me toch wel weer aan het denken. Het grootste probleem zit echter volgens mij niet in het aantal ambtenaren en bestuurders per inwoner. Het democratisch tekort zit veel meer in de totaal ondoordringbare bestuurscultuur, de gebrekkige, eenzijdige communicatie. Bezoek eens een inspraakavond waar ambtenaren, raadsleden en totaal verambtelijke vertegenwoordigers van belangengroepen met elkaar in discussie gaan. Dat is echt heel, heel triest. Zelfs politiek geïnteresseerden laten dat soort bijeenkomsten steeds meer lopen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 mb

Mooi stuk en veel graafwerk, waarvoor mijn waardering. Tegelijkertijd zit er een vooronderstelling in, die ik niet helemaal kan plaatsen: dat is dat het democratisch gehalte direct (bijna 1 op 1) wordt gekoppeld aan het aantal volksvertegenwoordigers (en dan nog eens op LOKAAL niveau).

Democratisch kun je ook definiëren als een functie van de mate waarin overheden in staat zijn de wil en wensen van het volk te vertalen in actie (nieuw beleid of uitvoering daarvan). Dat maakt de vergelijking al wat ingewikkelder.

Daarnaast wordt het westen al uitstekend bediend door de landelijke politiek. Ik kom zelf uit het westen, maar woon sinds een jaar of tien buiten de Randstad (Arnhem). Hoewel je rekenkundig een punt hebt mbt tot raadsleden, vind ik dat de landelijke politiek de westelijke problematiek systematisch prioriteert. (Zoals het KNMI het weer in het westen altijd het weer in het land noemt; hoe verder ik naar het oosten verhuyisde over de lijn Dordrecht-Utrecht-Wageningen-Arnhem, hoe minder betrouwbaar het weerbericht)

Voorbeeldje; Tussen Zaltbommel en de Duitse grens is er welgeteld 1 snelwegverbinding de Waal over. Volgen we die rivier westwaarts, dan treffen we achtereenvolgende de A2, A27, A16 en A29. Dat zouden onze vrinden in de Tweede Kamer in het westen niet laten gebeuren.

Tenslotte is de gemiddelde Gelderlander (ik noem maar even een perifeer volk) verantwoordelijk voor meer vierkante kilometer oppervlak dan de gemiddelde zuidhollander. Ieder Gelderlander moet 3x zoveel grondgebied verzorgen. Dat maakt de verantwoordelijkheid voor de omgeving voor een individu groter en verdient nauwere contacten met de regisseur van de lokale omgevingskwaliteit: de overheid. Meer raadsleden zijn dan op hun plaats.

Is kletskoek, maar ik bedoel maar even te laten zien dat je met cijfers en slechte vooronderstellingen altijd wel hard kunt maken wat je al vond.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 piet de nuttige idioot

nou snap ik dat plaatje van het Front National https://sargasso.nl/wp-content/uploads/2011/11/frontnational.jpg
we zorgen goed voor het platteland en laten de steden verkommeren… ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11.1 Ad van der Stok - Reactie op #11

Precies. Het is ook niet geheel toevallig dat het kabinet zoveel kort op de gemeentelijke vervoersbedrijven…

#12 vandyke

Mooi werk Ad!

Ik ben nooit een favoriet geweest van deelraden, maar het was in Amsterdam nog erger toen we er 17 hadden.
In iedere deelraad moest bijvoorbeeld ook een Sociale Dienst. Allemaal natuurlijk met hun vele chefjes.

Dat is nu wel wat beter met maar 7 deelgemeenten.

Principieel vind ik echter waar bemoeid Den Haag zich mee. Als Amsterdam en Rotterdam het nu zo willen. Bemoei je met je eigen zaken zou ik zo zeggen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12.1 jsk - Reactie op #12

Gemeentefonds..

  • Volgende reactie op #12
#12.2 Ad van der Stok - Reactie op #12

@Vandyke: Eens dat ze zich hier buiten moeten houden. ’t lijkt me vooral een kwestie van daadkracht willen tonen, zonder schade toe te brengen aan de eigen reputatie op het platteland…

@jsk, volgens mij heeft het niets met het gemeentefonds te maken. De twee grote steden betalen het zelf die deelgemeentestructuur en de bezuiniging vloeit ook terug naar hun eigen middelen.

  • Vorige reactie op #12
#12.3 Bismarck - Reactie op #12.2

Het lijkt me redelijk voor de hand liggen dat het opheffen van de deelgemeentes gepaard zal gaan met een korting op het gemeentefonds en wel specifiek op de uitkeringen aan de gemeentes die nu deelgemeentes hebben. Het doel van het Kabinet is namelijk een bezuiniging op de Rijksbegroting.

#12.4 Ad van der Stok - Reactie op #12.3

De besparingen vloeien terug in de gemeentelijke kas, volgens pagina 6 van dit rapport, wat bij het wetsvoorstel geleverd wordt.

#12.5 Bismarck - Reactie op #12.4

Dat is wel redelijk vaag, daar schiet het kabinet dan eigenlijk helemaal niets mee op dus? Raakt dat dan niet aan subsidiariteit en de regionale autonomie die Nederland ook gegarandeerd heeft in een Europees verdrag (en die Nederland op gemeentelijk niveau heeft gedefinieerd)?

  • Volgende reactie op #12.4
#12.6 Ad van der Stok - Reactie op #12.4

Het enige dat ze ermee opschieten is dat ze kunnen zeggen dat ze toch een hele bestuurslaag hebben weggesneden…

Geen idee wat betreft die regionale autonomie. Wel moeten ze de gemeentewet aanpassen, maar dat kan een kabinet natuurlijk beslissen te doen.

  • Vorige reactie op #12.4
#13 Pam de Soete

dank voor deze informatie; in de discussie hoe verder met de bestuurlijke organisatie van de stad is het nuttig. Een probleem in deze discussie is dat de meeste mensen sowieso een negatief beeld hebben bij politici; dat maakt dat ze al snel zeggen dat er zo min mogelijk moeten zijn. Ze zien echter over het hoofd dat ambtenarij en regelgeving vaak, misschien zelfs vaker reden tot ergernis zijn. Als Amsterdam zo weinig gekozen bestuurders krijgt als Donner wil, dan verminderd de democratische controle op de macht enorm, ambtenaren kan je niet afrekenen bij de volgende verkiezingen. De bestuurlijke samenwerking in de stad moet wel veel beter, beleid moet veel meer dan nu worden gevoed door de basis, de praktijk in de stadsdelen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie