Hulspas weet het | Oerbrein en erfzonde

Foto: copyright ok. Gecheckt 09-02-2022

COLUMN - Wat is er toch mis met ons? Waarom vliegen we nog steeds naar Thailand? Waarom leggen we onze daken niet vol zonnepanelen? Kortom, waarom hebben we zo weinig over voor onze planeet? Om deze prangende vragen te beantwoorden is een nieuwe wetenschap opgericht: klimaatpsychologie. De psychologie van de desinteresse, zogezegd.

Het komt allemaal doordat we nog over een ‘oerbrein’ beschikken, zo las ik in De Volkskrant van zaterdag 16 juni. Een brein dat (ik hoef het u nauwelijks uit te leggen) twee snelheden kent en waarbij het snelle brein, dat op basis van een handjevol stelregels snel een beslissing neemt, het altijd weer wint van het langzame deel, dat bedachtzame besluiten bedenkt.

Volgens Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman en iedereen die hem napraat zou die verdeling handig zijn geweest op de savanne – ik heb eind mei al iets geschreven over deze onzin. Kahnemans twee-snelheden-hypothese biedt natuurlijk niks nieuws, behalve de open deur dat het brein meerdere manieren kent om een besluit te bereiken plus de oude tegelspreuk ‘bezint eer ge begint.’ Het lijkt erop dat ‘klimaatpsychologen deze twee-snelheden gebruiken om ons onverantwoorde gedrag te verklaren, door er een morele draai aan te geven. Ik citeer De Volkskrant:

Maar dat [langzame deel] schakelen we liever niet in, ook niet als het over smeltende ijskappen gaat. “Ons brein is niet in staat om, na te denken over een abstract gevaar in de toekomst, zoals klimaatverandering,” stelt gedragswetenschapper en universitair docent aan de TU Delft Gerdien de Vries. “Dan moeten we lang en diep nadenken en dat kost te veel moeite.”

Voor de goede orde, Kahneman beweert dat we dat snelle deel hebben ontwikkeld voor acute dreigingen. Het plots opduikende luipaard. Dat langzame komt vanzelf aan bod (er is helemaal geen sprake van ‘liever niet’) wanneer er meer tijd is om na te denken. En bij klimaatverandering is er tijd genoeg, dunkt mij, om het trage resultaat van af te wachten. De Vries kletst maar wat, kortom. En ik citeer verder:

Om ons die moeite [diep nadenken] te besparen, hebben we volgens De Vries een trits aan psychologische mechanismen ontwikkeld. (…) Mechanismen die voorkomen dat mensen gaan nadenken over het klimaat en overgaan tot handelen.

Hierop vermeldt het artikel enige varianten op excuses verzinnen. Het zal zo’n vaart niet lopen. Anderen moeten het oplossen. Ik doe al zo veel. Wat kan ik eraan doen? Wat kan mij het schelen.

Voor de goede orde, deze excuses hebben NIETS te maken met de snelle ‘voor de vuist weg’ denkprocessen van Kahneman. Het werk van die man is er duidelijk met de haren is bijgesleept (want de Nobelprijswinnaar is zo beroemd). En ten tweede: zo’n excuus vergt nogal wat denkwerk. Iedereen weet hoe lang je je geweten soms moet pijnigen voordat je toch maar besluit een lekker fout besluit te nemen. Dat gaat heel langzaam, en er is maar één verklaring voor: de mens is geneigd om zijn eigen welbevinden belangrijk te vinden. Dat is geen Kahneman, dat is de kerkvader Augustinus, de bedenker van het christelijke leerstuk van de erfzonde.

‘Klimaatpsycholoog’ De Vries is dus gewoon een dominee met een opgeheven vingertje. Ze wil dat we onze zonden erkennen en opbiechten. Dat we deze ‘mechanismen’ bij onszelf herkennen en dan leren denken: fout! Zo mag ik niet denken! Sterker, ze pleit ervoor dat wij elkaar in de gaten gaan houden en moreel de les gaan lezen. Ik citeer de laatste zinnen van het Volkskrant-artikel. Let u hierbij op het mooie beladen woordje ‘terugvalt’:

‘Individuen kunnen het verschil maken, “Vooral als ze collectief aan het werk gaan, bijvoorbeeld in groepsverband duurzame energie regelen. Het voordeel van een groep is dat je elkaar kunt aanspreken op die psychologische mechanismen, waardoor je niet terugvalt in een passieve houding.’

Brrrr….

Reacties (24)

#1 KJH

Klinkt inderdaad een beetje als de krakersscene: gewoon gedisciplineerd van tijd tot tijd elkaar de linkse catechismus af nemen. Doet mij een beetje denken aan die tijd aan het einde van onze studie dat een groepje vrienden van mij elkaar begonnen te selecteren op linksheid, *bibber*. Daar was ik gelukkig snel vertrokken.

  • Volgende discussie
#2 Joop

Haha, prachtig geschreven. De mens is geneigd tot het kwade, dat komt ook indirect van Augustinus. En dat geldt voor het klimaat ook, na mij de zondvloed.

Neemt niet weg dat ik .meer om het milieu geef, bijvoorbeeld afval, groen, geen auto maar fiets/ov, en andere zaken dan dat ik denk dat ik met andere “individuen”‘ enige invloed op het klimaat heb.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Joop

Bij individuen die het verschil kunnen maken, tja, dan moet ik even aan Al Gore denken. Een co2-voetstap van jawelste!

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Michiel de Pooter

Volgens mij heeft klimaatpsychologie last van een beloningsdefect. Het tijdsframe tussen de gedane opoffering en de beloning is veel te lang. Bovendien is het narratief dat de beloning ondersteunt, veel te ingewikkeld en te vaag.

En zolang fossiele brandstoffen betaalbaar en voorhanden blijven en krankzinnige voordelen bieden, ligt het niet zo voor de hand dat mensen opeens “in groepsverband duurzame energie gaan regelen”.
.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Bookie

Ik snap het idee. Iedereen weet dat het slechtste wat je voor het klimaat kan doen kinderen krijgen is, maar toch nemen zelfs Kamerleden van GroenLinks en PvdD door het oerbrein regelmatig ouderschapsverlof.

Overigens is er sinds vanochtend ook bij ons in de familie weer een klimaatprobleempje geboren.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Joop

@5.

Gefeliciteerd! Met de nieuweling …

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Bismarck

Ik zie in #3 en #5 toch wel het klassieke verdedigingsmechanisme verschijnen van de klimaatstoker die vooral niets wil veranderen en dus zijn kanon te voorschijn haalt om op de boodschappers te schieten.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Michiel de Pooter

@7: O ja, dus mensen die overbevolking adresseren i.v.m. klimaatverandering, zijn in jouw beleving “klimaatstokers” ?
Je bent het niet gewend, en je confirmation bias zit dat natuurlijk in de weg, maar je zou dat uit kunnen leggen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Arduenn

Mensen die de overbevolking adresseren zijn hypocriet, tenzij ze zich actief inzetten voor het reduceren van de wereldbevolking, bijvoorbeeld door de politiek in te gaan en een één-kindbeleid in te laten voeren, of te stemmen op de voorvechter zulks, of de afschaffing van de kinderbijslag te propageren, of de invoering van verplicht steriliseren, of erger. Wat zal het wezen? Of toch maar gewoon lekker hyprocriet en anomiem en zonder gevolgen of verandering alleen maar je ongenuanceerde mening geheel gratis en vrijblijvend ergens neerplempen?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 JANC

@8: Je snapt zelf kennelijk niet hoe belachelijk dat statement is.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Michiel de Pooter

@9: Volgens mij was het onderwerp in 8 “klimaatstokers”. Afgaand op de context, vermoed ik dat 7 daarmee mensen bedoelt, die misleidende en gemanipuleerde informatie verspreiden. M.b.t. overbevolking, lijkt mij dat erg misplaatst. Je moet wel erg laag opgeleid zijn of moedwillig te weinig informatie tot je nemen, om te geloven dat klimaatverandering zich autonoom afspeelt, los van een probleem als overbevolking.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 Arduenn

@11: Ik ben je effe kwijt. Wie suggereerde dat en waar, ’geloven dat klimaatverandering zich autonoom afspeelt, los van een probleem als overbevolking'?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Michiel de Pooter

@12: Uiteraard in 7. Als die suggestie niet gewekt was, hadden we dat wel van de suggestie eigenaar zelf gehoord, veronderstel ik.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 Bismarck

@8: #5 schiet op de enige partijen die al vanaf hun oprichting aan de bel trekken over klimaatverandering. Precies zo schiet #3 (die overigens overbevolking in het geheel niet adresseert) ook op iemand die een onwelkome boodschap had over klimaatverandering. Waarom zouden ze zich precies op die personen richten? Misschien om te kunnen zeggen: Kijk hullie hebben mooie woorden, maar doen zelf ook niks, dus waarom zou ik? Ik zie daar toch een bepaald (gemakzuchtig) defensiemechanisme in. Dat jij hen verdedigt en mij woorden in de mond legt, doet mij een beetje vermoeden waar jouw confirmation bias zit.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 Michiel de Pooter

@14: “Gemakzuchtig”
Zou je ook kunnen zeggen van het CO2-denkspoor. Klimaatverandering is een complex probleem, dat nog maar gedeeltelijk wordt begrepen. Het uitsluiten van andere oorzaken en het bashen van personen die daar op wijzen, ruikt bovendien naar orthodoxie, dubbele agenda’s en ignorantie.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 JANC

@15: Waarom wil men klimaatverandering stoppen? Niet voor ons, die nu leven. Maar voor onze nakomelingen. Te stellen dat we dan maar geen nakomelingen op de aarde moeten zetten om het klimaat te veranderen lijkt mij een paradox.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 Spam

@16 Als je jonger dan 50 bent, ga je van die klimaatverandering mogelijk nog heel wat merken voor je overlijden. Als je nog maar 10 of 20 bent kan je daar wel al zeker van zijn.

Helemaal geen nakomelingen meer is niet nodig om de aarde leefbaar te houden (ook met het oog op grondstoffen, ruimtegebruik, afvalstromen, …). Als we gemiddeld nog maar 0.5 ipv 1 kinderen zouden voortbrengen zijn we al een heel eind. Zeker als we dat een tijdje volhouden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 Michiel de Pooter

@16: “Maar voor onze nakomelingen”

Dat lijkt me erg lastig worden. Wij zijn ook de eerste generatie die over ons graf gaan regeren. Dus eerst alles verbrassen en leegroven en dan op het eind er ineens achter komen, dat je iets moet “over laten” voor volgende generaties. Wie verzint zoiets ? Lekker dapper en geloofwaardig allemaal. Wie gelooft dit ? Uiteraard allemaal too little and too late.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 Bismarck

@15: “Klimaatverandering is een complex probleem, dat nog maar gedeeltelijk wordt begrepen. Het uitsluiten van andere oorzaken”
Nog zo’n defensiemechanisme, wijzen op onzekerheid (en dus maatregelen voor je uitschuiven, “tot we meer weten”). Het bashen van personen die op de rol van CO2 in klimaatverandering verwijzen, ruikt bovendien naar orthodoxie, dubbele agenda’s en ignorantie.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#20 Michiel de Pooter

@17: Gelukkig maar dat we Spam hebben, die onnavolgbaar aan kan geven of extreem weer evenementen natuurlijk zijn, of AGW gerelateerd, alsmede het overzicht houdt over de ideale bevolkingsdruk.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#21 JANC

@20: Zucht. Gaan we die discussie weer over doen?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#22 JANC

@18: Wij zijn niet de eerste generatie die over ons graf heen gaat regeren. Ik noem maar iets, dat jij je Nederlander mag noemen ligt er aan dat er generaties geleden grenzen vastgelegd zijn. Waarna een gebrabbel volgt waar ik geen touw aan vast kan knopen. Gebrabbel, want samenhangend is het niet.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#23 Folkward

@0
Me dunkt dat dat ‘langzame deel’ een evolutionaire afwijking is. Het probleem is niet dat het ’te veel moeite kost’, het probleem is dat het dodelijk verlammend werkt. Je haalt Augustinus erbij als kerkelijke tegenhanger. Kan ik ook: kleinere, orthodoxe (vaak ook protestantse) kerkgemeenschappen, waarbij er meer nadruk is op persoonlijke verantwoordelijkheid (door gepraat over ‘zonde’) en bedachtzaamheid kennen hogere percentages van depressie. Technologische vooruitgang (het wiel, vuurbeheersing, het schrift) is gebaat bij dat ‘langzame’ denken. Het menselijke gemoed meestal niet.

Dus je mag best ‘brrr’ zeggen op het morele vingertje. Bedenk ook dat je er veel aan te danken hebt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#24 Lennart

Dat stuk van de Volkskrant maakt er inderdaad een potje van, maar wat ze zeggen over verschillende standaard denkfouten (“cognitive bias” in het Engels, er is geen goed Nederlands woord voor) is wel degelijk heel relevant. Het heeft niet zoveel met Kahneman te maken, maar het zijn wel degelijk verschijnselen die we gewoon kunnen meten, en die er wel degelijk voor zorgen dat mensen verkeerde beslissingen nemen.

En, nee, dat zijn geen “varianten op excuses verzinnen”. De wetenschap is wel iets vooruitgegaan sinds de tijden van Augustinus. We hebben het over heel specifiek gedrag van mensen, dat al heel lang elke keer weer gevonden wordt als het onderzocht wordt. Mensen zijn geen Homo Economici, geen uberrationele beslissers die altijd de juiste conclusie zullen trekken als de gegevens juist zijn. Iedereen maakt denkfouten, ook Marcel Hulspas. Ik vind het eigenlijk behoorlijk eng, dat hij hier stelt dat hij niet op zijn denkfouten gewezen wil worden. Want daar komt dat “morele vingertje” verhaal volgens mij vandaan: het is een smoesje om te verbergen dat je eigenlijk geen kritiek wilt horen.

  • Vorige discussie