RECENSIE - De Holocaust was, dat is inmiddels wel duidelijk, een zaak geweest van improviseren. In de loop der jaren ging een steeds agressiever en explicieter taalgebruik gepaard met een al werkende weg ontwikkelen van methoden om Joden snel en efficiënt om te brengen. Lokale factoren, zoals oude tegenstellingen, weerzin jegens de arrogante bezetter en bureaucratische rompslomp, konden daarbij de voortgang hinderen, dan wel juist vergemakkelijken.
Daarbij komt dat de door Hitler in januari 1939 afgekondigde ‘oorlog tegen de Joden’ in feite pas van start ging met de Duitse inval in de Sovjet-Unie, zodat daar ook de eerste grote massamoorden werden uitgevoerd. Het eindresultaat van dit alles was dat in sommige Europese regio’s de meeste Joden de oorlog konden overleven; elders werden ze allemaal vrijwel direct na de komst van de nazi’s het slachtoffer van de kogel, en achtergelaten in een greppel niet ver van hun woonplaats; anderen moesten juist weer over honderden kilometers op transport worden gesteld, om in het Oosten te worden vergast. Talloze Joden werden vermoord door Duitse Einsatzgrupen of SS-eenheden; talloze anderen door collaborateurs. En ga zo maar door.
Wat gaf lokaal de doorslag? Historici doen al jaren verwoede pogingen om in de lappendeken van gruwelijkheden enige orde te scheppen, en al de verschillende factoren in kaart te brengen en te wegen.
Nederland is wat dat betreft een bekende casus. Hoe kon het gebeuren dat hier relatief veel meer Joodse inwoners de dood vonden, vergeleken met België of Frankrijk (om maar te zwijgen van Denemarken)? Nederland verloor 75 procent van zijn Joodse bevolking; België maar 40. Ons percentage benadert dat van Duitsland (ruim 80 procent). In de loop der jaren zijn hiervoor vele verklaringen geopperd. Duidelijk is wél dat eenvoudige verklaringen hier (en elders) niet volstaan.
Staatsbescherming
En toch doet Timothy Snyder in zijn boek ‘Zwarte aarde’ een nieuwe poging om een soort van alles verklarende, of in ieder geval dominante factor aan te wijzen: staatsbescherming. Zolang Joden enige bescherming genoten als staatsburgers, aldus Snyder, bleef de weg naar de dood ingewikkeld. Maar wanneer ze die status verloren, wanneer de staat die hen beschermde (of in ieder geval: erkende) vernietigd was, kwam de dood snel nabij.
‘Zwarte aarde’ is in zekere zin een vernieuwend boek. De laatste jaren komen steeds meer onderzoekers tot het inzicht dat de Duitse Endlösung veel meer omvatte dan alleen de doorgangs- en vernietigingskampen, en dat deze Duitse maatregelen niet op zichzelf bestudeerd moet worden maar als onderdeel van een veel omvangrijkere ontwikkeling in Europa waarbij de rechten van minderheden (tot aan het recht op leven) opgeofferd worden aan het ideaal van de etnisch zuivere staat. Een ontwikkeling waarvan de aanzet gezocht kan worden in Turkije en op de Balkan rond het jaar 1900, met de Armeniërs als bekendste en grootste groep slachtoffers.
De onmenselijke ideologie en methoden die daar toen werden ontwikkeld, werden daarna gretig gekopieerd in Midden- en Oost-Europa. Ook Hitler werd hierdoor geïnspireerd; zijn eerste diplomatieke stappen waren gericht op het verenigen van alle Duitsers ‘Heim ins Reich’, en het verwijderen van het Joodse volksdeel. Eerst door meedogenloze verdrijving; later, toen deze politiek in Polen en het westen van de Sovjet-Unie onuitvoerbaar bleek, door moord ter plaatse. En pas daarna ontstonden de industrieel georganiseerde vernietigingskampen.
De wens om minderheden te verjagen, zo nodig uit de weg te ruimen, was dus niet uniek Duits, en ook niet uniek voor de jaren 1940-1945. Snyder erkent dit, en plaatst de vernietigingskampen in zijn ‘geschiedenis van de Holocaust’ dan ook terecht in bredere kader – al zijn die kaders dan wel zó breed dat de kampen in dit boek bijna een voetnoot zijn geworden. Vele van de grootste kampen zijn niet meer dan schaars opduikende namen. De correctie schiet hier door in de verkeerde richting.
Er schort meer aan dit boek. In een toch al bijzonder onhelder inleidend hoofdstuk herhaalt Snyder de mythe dat Adolf Hitler in Mein Kampf zou hebben geschreven dat de Joden wereldwijd uitgeroeid moeten worden. Dat wordt vaak gezegd; en die bewering pleit velen (alle Duitsers?) uiteraard vrij van hun bijdrage aan de ontwikkelingen leidend tot de Holocaust. Maar ze is onjuist. Hitler schrijft in zijn boek heel lelijke dingen over Joden, maar hij belooft nergens dat hij de Joden zal uitroeien als hij de kans krijgt. Snyder heeft, kortom, Mein Kampf nooit gelezen.
Daarnaast (een kritiekpunt van een heel andere orde) is de vertaling van dit werk bedroevend. Vele zinnen lopen niet lekker, zijn onhelder of ronduit maf, en de lezer struikelt geregeld over irritante foutjes. (‘Devices’, middelen, is vertaald als ‘deviezen’; het reactionaire ‘witte’ Polen wordt vertaald als ‘blank’ Polen, er zijn ‘victorieuze’ legers, een metropoliet heet in dit boek ‘metropolitaan’ en ga zo maar door.) Maar waar de lezer zich uiteindelijk écht aan gaat storen zijn Snyders voortdurende pogingen om de bovengenoemde regionale verschillen in de intensiteit van de Holocaust te verklaren met behulp van zijn ‘staatsvernietigingshypothese’.
Confirmation bias?
Staatsburgerschap speelde ongetwijfeld op vele plaatsen enige rol, hier en daar zelfs een cruciale. (Portugese of Turkse Joden konden gedurende de hele oorlog zonder gevaar voor eigen leven het Derde Rijk doorkruisen – dankzij hun paspoort). Maar zijn voortdurend hameren op deze factor is erg vermoeiend, en werkt op een gegeven moment ook averechts. De lezer wordt argwanend en gaat zich uiteindelijk mentaal verzetten tegen zijn voortdurende ‘kijk, ik heb weer gelijk’. De verklarende waarde van zijn hypothese laat zich ondertussen keurig afmeten aan de manier waarop hij het bovengenoemde ‘Nederlandse probleem’ meent te kunnen tackelen (257-259).
Nederland, schrijft hij, benaderde ‘binnen West-Europa (…) het meest een situatie van staatloosheid’. Het vertrek van de regering naar Londen had volgens hem een machtsvacuüm geschapen dat ‘opgevuld werd door de staatsvernietigers van de SS’. De politie werd hier gezuiverd ‘net als in Polen’; het verzet pakte voor de Joden alleen maar slecht uit want als de politie invallen deed om verzetsstrijders op te pakken, ’troffen ze daar dan ook vaak ondergedoken Joden aan’. Kortom, Nederland had volgens hem veel weg van het door massale moordpartijen en deportaties vernederde, en mentaal en fysiek grondig verwoeste Polen. In zijn eigen woorden:
Omdat Nederland niet de fundamentele instituties had die bij een soevereine staat horen, en omdat de Nederlandse instituties naar Oost-Europees voorbeeld gefragmenteerd waren, was het eindresultaat voor de Joden hetzelfde, hoewel niet zo afgrijselijk als in de zones waar geen staten meer bestonden.
Dit beeld is natuurlijk mijlenver verwijderd van de echte situatie in Nederland in oorlogstijd. De staat was hier verre van onthoofd, vervangen of gefragmenteerd – en die nog prima functionerende staat heeft de dood van het grootste deel van de Nederlandse Joden niet kunnen voorkomen.
Timothy Snyder, Zwarte aarde. Een geschiedenis van de Holocaust. Uitgeverij Ambo/Anthos, 475 blz., 29,99 euro (paperback).
Reacties (4)
En dan te bedenken dat de leiders van de Einsatzgruppen voor het grootste gedeelte doctoren in de rechten waren. Althans zo staat het opgetekend in de biografie van de nazibeul Reinard Heidrich.
Ik deel de beleefde twijfel grotendeels, maar ik ben voorzichtig omdat ik het boek nog niet uit heb.
Wat ik boeiend vond is het accent van Snyder op de relatie tussen bescherming van de staat en het lot van de individu. Hij voert daar plekken in Hitler’s Mein Kampf in aan, die ik nog wil nalezen.
Het is ook boeiend actueel: als wij niet zuinig zijn op artikel 1 GW, dan ligt de tweederangs burger vlak om de hoek.
Hoe dat gaat? B.v. door Joden de toegang tot het park te ontzeggen: lees Etty Hillesum.
Is het over the top om dat te vergelijken met het beperken van rechten van vluchtelingen? Vluchtelingen alleen recht geven op een container en niet op een woning?
Misschien.
Ik ga de rest van het boek nog lezen, maar werd wat afgeleid door moorddadigheid uit naam van Allah. Allerlei bedachtzame lieden als Wiegel en Aboutaleb die voor oorlog pleiten, om de radicale en gematigde Islam van elkaar te scheiden en uit elkaar te houden.
“Daarbij komt dat de door Hitler in januari 1939 afgekondigde ‘oorlog tegen de Joden’ in feite pas van start ging met de Duitse inval in de Sovjet-Unie, zodat daar ook de eerste grote massamoorden werden uitgevoerd.”
Ik denk dat Sovjet-Unie door Polen moet worden vervangen? Ik weet niet of het jouw fout of die van Snyder is, maar in Polen begonnen de Einsatzgruppen voor het eerst hun massamoorden.
“een nieuwe poging om een soort van alles verklarende, of in ieder geval dominante factor aan te wijzen: staatsbescherming. ”
Helemaal nieuw is dit echter niet. In Genocide van ’t Simon Wiesenthal centrum (2006) wordt al een dame geportretteerd (ben de naam kwijt en ga er nu niet naar op zoek, sorry) die geloof ik Zwitsers was, maar ook joods en met haar Zwitserse paspoort idd de grens over kon en zo zelfs joden heeft gered door ze naar Zwitserland te brengen.
“Snyder heeft, kortom, Mein Kampf nooit gelezen.”
Zou je, om mijn nieuwsgierigheid te blussen (ben niet van plan het boek te kopen), kunnen quoten hoe Snyder zijn uitspraken over de holocaust binnen Mein Kampf doet?
Want ik wil je graag geloven dat hij MK nooit gelezen heeft, maar ik heb de beste man eens opgezocht en hij heeft zo’n indrukwekkend CV dat bovenstaande quote best wel eens onwaar kan zijn. Wat zijn reden dan vervolgens zou zijn om onheuse uitspraken te doen is giswerk. Het terug naar de duivel schoppen van de jood komt nog het dichtst in de buurt van wat Snyder beweert, maar de discussie of dit nogal impliciet of expliciet is, is een lastige met veel variabelen.
De Amerikaanse jood Daniel Goldhagen beweerde in 1996 dat alle 80 miljoen Duitsers antisemieten waren en voor de volle 100% achter de moord op de joden stonden want de meeste nazi-beulen waren tenslotte niet alleen SS’ers maar ook eenheden van de Wehrmacht. In zijn boek ‘Hitlers gewillige beulen” werd schijnbaar nauwelijks vermeld dat niet alleen Duitsers, Oostenrijkers en Volksduitsers joden hebben vermoord maar dat ook vele honderdduizenden Oekraïners, Russen, Kozakken, Esten, Letten, Litouwers, Kaukasiërs, Wit-Russen, Polen, Hongaren, Roemenen, Kroaten, Serviërs, Bosniërs, Fransen, Belgen, Luxemburgers, Nederlanders en Noren de nazi’s hierin meehielpen of zelfs miljoenen joden oppakten en daarna deporteerden naar de vernietigingskampen!
De overgrote meerderheid van de joden geloofde daarbij nog niet eens dat Hitler hen wilde vernietigen en de Amerikanen, Britten en de Sovjet-Russen (en hun leiders Roosevelt, Churchill en Stalin) wisten daarbij, net als de Duitsers die tegen de genocide waren maar hier wel van op de hoogte waren, eveneens alles over de Holocaust af. Zij deden alleen geen enkele pogingen om de joden te redden, negeerden alle berichten die over de Holocaust binnen kwamen uit Europa, bombardeerden de spoorlijnen naar de vernietigingskampen niet of nauwelijks, laat staan de kampen zelf en zij steunden zelfs de Duitse verzetsgroepen, die Hitler wilden afzetten of vermoorden, nog niet eens!
Laten de Amerikanen zich maar gewoon richten op het bestrijden van het hedendaagse antisemitisme en het moslimextremisme overal ter wereld en zij kijken vast weer opnieuw met verachting naar Europa waar de leiders niets anders dan papieren tijgers zijn die hun eigen continent zogenaamd sterk en eensgezind willen maken, net als in de VS, maar zichzelf naar de knoppen helpen zoals dat bijna in de twee wereldoorlogen gebeurde!