Goed volk | Sinterklaas op de Waddeneilanden

De waddeneilanden zijn een schatkamer van volkscultuur. Eeuwenlang waren ze geïsoleerd van de rest van Nederland en eigenlijk is het isolement pas met de komst van het massatoerisme doorbroken. Daardoor komen op deze eilanden nog tradities en gebruiken voor die in de rest van Nederland verloren zijn gegaan.

Een spannend voorbeeld zijn de Sinterklaasfeesten die alleen de naam met het ons bekende Sinterklaas op 5/6 december gemeen hebben en overblijfselen lijken te zijn van oude vruchtbaarheids- en initiatieriten. Omdat ze geen toeristische attracties zijn maar alleen door de eilandbewoners zelf worden gevierd, is er weinig informatie over, vooral het ‘Sunneklaas’ op Ameland, dat door de eilandbewoners zó wordt afgeschermd van de ‘buitenwereld’ dat het zelfs in de documentaire ‘Wild Geraas‘ (2016) niet bij name genoemd wordt. Vaak zijn overeenkomsten met Carnaval evident.

Deze blog staat enerzijds op zichzelf, anderzijds is het één van de opwarmers voor een dubbelblog over Zwarte Piet dat volgens plan half november moet verschijnen. Het toont de lezer dat het Sinterklaasfeest past in een complexe traditie, maar aan de andere kant hoop ik te tonen dat je niet alles op één hoop kunt gooien omdat je anders onverantwoorde conclusies gaat trekken. Op een paar van deze ‘Sinterklaasfeesten’ kom ik in een latere column nog terug en zal ik ook uitleggen waarom deze feesten overblijfselen zijn van vruchtbaarheids- en initiatieriten. Vooralsnog een overzicht.

Texel

We beginnen op het West-Friese eiland Texel, dat twee Sinterklaasfeesten kent. Op 5 december wordt het ‘Nuwe Sunderklaas’ (Nieuwe Sinterklaas) gevierd dat veel overeenkomsten vertoont met het huidige ‘normale’ Sinterklaasfeest. Het fungeert als opmaat naar het ‘Ouwe Sunderklaas’ dat op 12 december wordt gevierd, toevallig of niet op de feestdag van Sint Lucia.

Tegen de avond worden de mensen van de straat verdreven door straatvegers, angstwekkende figuren in pakken van jutezakken met kettingen en bezems. Onder de Texelse Sunderklazen vond men vroeger altijd een dokter, die met een geweldige nijptang rondliep als kiezentrekker, kooplui met weerboompjes en dierfiguren als bijvoorbeeld de beer.

Tegenwoordig is Ouwe Sunderklaas voornamelijk een verkleedfeest waarbij de eilanders zich onherkenbaar vermommen en insgevolg een vreemde stem opzetten. In deze uitdossing gaan zij langs de deuren en nemen zo bekenden in de maling. Ook de actualiteit wordt op de hak genomen; dit wordt in dialect speule (“spelen”) genoemd. Na deze verkleedpartij wordt onthuld wie wie was en wordt er nog lang doorgefeest.

Vlieland

Ook op Vlieland kent men een eigen viering, die ‘Opkleden’ (verkleden, vermommen) wordt genoemd. Op Sinterklaasavond trekt men ook hier verkleed en gemaskerd langs de open huizen, waar men ‘keurig’ onthaald wordt. De opgeklede figuren ziet men vermomd als vuurtorens, bakens, vliegtuigen, dieren en historische figuren. Sommige trekken groepsgewijs rond, de kostuums passen dan ook bij elkaar. Daar waren de deuren open zijn, trekken ze naar binnen.

‘Het pak’ kan iets uitbeelden dat het afgelopen jaar op het eiland is gebeurd. Binnenshuis moeten de bewoners proberen de Sinterklazen te herkennen en te raden wie of wat ze uitbeelden. Spreken is hierbij taboe. Er mogen vragen gesteld worden, maar de sinterklazen mogen alleen knikken met hun hoofden als ze ja of nee willen antwoorden. Om 23.00 uur is in het oudste horeca-etablissement van Vlieland, Hotel Bruin, een bal-démasqué voor alle verklede en niet-verklede eilandbewoners.

Terschelling

Op Terschelling trekken op 6 december de gemaskerde Sunderums (letterlijk: Sintheer-omes) door bepaalde dorpen, verkleed in bizarre kostuums, soms zelfs nog gemaakt van de natuurlijke materialen van het eiland als heide, stro, duinhelm, schelpen en kippenveren. Het is vrouwen en kinderen in die tijd verboden zich op straat te vertonen, anders worden ze achtervolgd of vastgebonden. Met rammelende kettingen en op koehoorns (net als de gard/roe van Zwarte Piet/Krampus een fallussymbool) toeterend jaagt men de mensen de huizen in: de straat is er voor de Sunderums.

Later op de avond trekken de Sunderums van huis tot huis. Natuurlijk ontbreekt de warme chocola dan niet, maar ook de alcohol is rijkelijk aanwezig. Rond een uur of tien vindt in de café’s de ontmaskering plaats, gevolgd door een dansfeest waar ook de vrouwen en kinderen welkom zijn. In het boek Sil de Strandjutter van Cor Bruijn wordt een hoofdstuk aan de Sunderums gewijd.

Schiermonnikoog

Op Schiermonnikoog heet Sinterklaas ‘Klozum’ (letterlijk: Klaas-oom) en ook hij verkleedt zich als het maar even kan zo veel mogelijk onherkenbaar. Op Schiermonnikoog wordt ook twee maal gefeest. Op de avond voor Klozum trekken de kinderen langs de huizen, maar op 5 december trekken de volwassenen individueel of in groepen door het dorp.

De Klozum is niet per definitie eng of gewelddadig: ze verkleden zich vaak als plaatselijke of (inter)nationale bekendheden of als fantasy- of sprookjesfiguren. De Klozum is welkom als de deur op een kier staat of een gordijn opengehouden wordt.

Eenmaal binnen voeren de klozums een toneelstukje op, waar ook weer bekende gebeurtenissen van het eiland worden uitgebeeld. Als de klozums zijn vertrokken is het aan de bewoners van het huis om te raden wie ze nou eigenlijk over de vloer hebben gehad.

Op Schiermonnikoog wordt door de Klozums gesproken, zij het met verdraaide stem. Ook vrouwen doen hier mee aan het verkleden. Om middernacht vindt het demasqué plaats in het dorpshuis, waarbij de vermommingen uitgaan en iedereen verklapt wie er achter zat.

Naast het Klozum kent Schiermonnikoog het Kallemooifeest dat rond Pinksteren gevierd wordt maar niets met dit christelijke feest te maken heeft. Ook hier ligt de oorsprong in een lente- en vruchtbaarheidsfeest.

Ameland

Het feest op Ameland doet nog het meest aan het Sinterklaasfeest op Texel denken, maar het hier gevierde ‘Sunneklaas’ is nog geheimzinniger en ruwer. Er wordt door de Amelanders geen ruchtbaarheid aan gegeven, overnachtingsplaatsen zijn voor niet-eilanders in principe niet beschikbaar en bezoekers worden op de boot met folders in alle toonaarden gewaarschuwd. Niet voor niets wordt Ameland tijdens het feest het ‘Eiland der Demonen’ genoemd.

Ook hier zijn er twee feesten: een voor de kinderen en een voor de volwassenen. Op 4 december is het ’s avonds tijd voor de Kleine Sunneklazen, de jongens van 12 tot 17 jaar. Ze zijn gekleed in witte gewaden en bewapend met knuppels en koeienhorens (beide oorspronkelijk fallussymbolen). Met het invallen van de schemering jagen deze ‘baanvegers’ met veel lawaai door de straten, op zoek naar kinderen onder de twaalf jaar.

De avond erna, 5 december, komen de echte Sunneklazen van 18 jaar en ouder de straat op. Dezen maken een woeste indruk met hun capes en maskers en een stevige knuppel en een versierde hoorn, hetzij een rechte toeter of een oude buffelhoorn. Vroeger liepen ook travestieten mee: meisjesfiguren met lange vlechten van stro, met meisjeshoeden en lange nachtjaponnen, de ‘Engelschman’ en de heks van het Oerd.

De traditie wil dat de ramen van de huizen geblindeerd zijn. Niet of slecht verduisterde ramen kunnen zonder pardon ingeslagen worden. Met de knuppel in de hand wordt iedereen van straat geveegd, ook de kleine Sunneklazen van de avond ervoor. Ondertussen proberen de kleine Sunneklazen en de vrouwen stiekem van huis naar huis te rennen, zonder gepakt te worden door de grote Sunneklazen. Daar waar een buitenlamp brandt, zijn de Sunneklazen welkom en wordt er gedanst of een spel gedaan. Aan het einde van de avond verdwijnen de Sunneklazen in het donker, meestal richting café.

De schrijver J.W.F. Weremeus Buning, die in 1948 het feest heeft meegemaakt, vertelt in zijn bundel Langs ‘s-Heren Wegen het volgende:

Men weet, als de eerste gestalten uit het duister verschijnen, niet meer wat men ziet, want zij zijn van een pracht en een praal en een rijkdom dat het niet mis is. Op dit afgelegen eiland, in dit afgelegen dorp speelt, voor één avond een feest, dat zijns gelijke nauwelijks meer kent. Het is vol overblijfselen van voorchristelijke inwijdingsplechtigheden; daarop wijzen de leeftijdsgrenzen der jongemannen, het uitbannen en tentoonstellen der ongehuwde vrouwen en de rechten de Oude Sinterklazen om de jonge dochters thuis te brengen. De Oude Sinterklaas, verschijnend in het met een lamp verlichte huis of de herberg, heeft zijn rechten. Als hij met de stok op de grond tikt, voor de voeten van een meisje moet zij dansen of tenminste een pasje maken; als hij de stok hoger houdt moet zij erover springen. Het behoeft niet gezegd te worden, dat de Oude Sinterklazen, die donderhonden, gekleed in zilverpapier en witte lakens, hiervan ruim gebruik maken. Geen meisje dat het weigeren zal; het zou haar slecht vergaan.