Goed volk | Orale tradities en mythen van de Roma

ACHTERGROND - In de tweede helft van het eerste millennium n.Chr. raakt in noordelijk India een compleet volk op drift. De reden is nog steeds niet echt duidelijk en door het volk zelf allang vergeten. Onderzoekers vermoeden dat het hier om ‘onaanraakbaren’ gaat, leden van de laagste kaste van de Indiase maatschappij, die als slaven hun vrijheid hadden verkregen en bij gebrek aan territorium maar gingen zwerven. Dit is echter slechts een vermoeden.

Hun herkomst is pas vele eeuwen later door westerse onderzoekers vastgesteld op basis van linguïstisch en genetisch onderzoek. Het volk had (en heeft) wel een eigen taal, het Romani, maar die werd niet op schrift gesteld zodat er geen sprake is van een schriftelijke maar alleen van een orale traditie. Bovendien werd hun taal net als hun tradities sterk beïnvloed door de landen waar zij doorheen trokken.

Vergeten verleden

In de vorige eeuw werd al vastgesteld dat orale tradities, als die niet consequent en nauwkeurig worden doorgegeven, zoals de oude Griekse epen, binnen de kortste keren deformeren en zelfs verloren gaan. Na verloop van een aantal eeuwen kon het volk zich daardoor weinig herinneren over zijn oorsprong en ging verhalen hieromtrent verzinnen, een ‘invented tradition‘ om zijn afkomst en daarmee zijn bestaan te legaliseren.

Men ging geloven dat zij een verdoemd volk waren, veroordeeld om eeuwig te blijven zwerven en dat zij geen schrift verdienden. Bij de Bulgaarse Roma kwam het verhaal in de wereld dat zij hun zwervend bestaan te danken hadden aan een vloek van Mozes, uitgesproken tegen de farao, de ‘koning der zigeuners’. De opvatting dat de Roma uit Egypte kwamen was trouwens wijd verbreid: in Nederland werden zij enige tijd Egyptenaaren genoemd, in Frankrijk Egyptiens en in Engeland Egipcions. Gypsy is daar een verbastering van.

Hun analfabetisme en derhalve het gebrek aan een geschreven traditie werd bijvoorbeeld verklaard uit het feit dat zij de nagels waarmee Jezus aan het kruis gespijkerd zou zijn, door hen gesmeed waren, hetgeen tot deze vloek had geleid. Het is logisch dat zij hun lot vaak vergeleken met dat van de Joden, iets waar snorremans uit Berlijn ook een handje van had.

De Roma komen naar Europa

In de negende eeuw bereikte het volk de grenzen van Byzantium, in 1332 kwam het aan op Kreta en in 1346 op Korfu. Het vaste land van Europa werd rond 1370 bereikt (Wallachia) en in 1385 streek men neer in het huidige Roemenië. Aan dit land dankt het volk waarschijnlijk zijn naam en zijn zij zich Romani, Roma of kortweg Rom gaan noemen.

Eenmaal in de Balkan bleven enkele van de Roma-stammen hangen en werden semi-sedentair, terwijl de rest verder trok. Na Hongarije (1417) bereikten ze in 1417 Duitsland, Frankrijk in 1419, Italië in 1422, Spanje in 1447 en in 1460 bereikten ze de insulaire gebieden waarvan Schotland het laatst (1492). Via Polen (1501) bereikten de Roma Zweden in 1512 en tenslotte Finland aan het eind van de zestiende eeuw. Rusland had men al bereikt in 1500. Emigraties naar bijvoorbeeld de Verenigde Staten zijn van veel later datum.

Overal waar zij aankwamen werden de Roma met argusogen bekeken. Als er ooit sprake is geweest van xenofobie, dan was het toen wel, met name in noord-west Europa, waar de Roma duidelijk ‘anders’ waren dan de autochtone bevolking. In de Balkan werden zij nog het meest geaccepteerd, vandaar dat de meeste Roma nog steeds in de Balkan wonen.

Vervolgingen vonden regelmatig plaats; het is niet toevallig dat bij de geschiedenis van de Roma in Europa in de regel exacte jaartallen geplaatst kunnen worden. Toen de laatste Roma in Europa aankwamen hadden zij overal reeds het stempel van lui en crimineel, een imago dat zij, terecht of onterecht, tot op de dag van vandaag behouden hebben.

Herontdekking van ‘de zigeuner’

Het is aan de voor de volkscultuur onvolprezen negentiende-eeuwse Romantiek van te danken dat er een hernieuwde en wetenschappelijke belangstelling voor de Roma op gang kwam, nog net op tijd om tradities en verhalen die op het punt stonden verloren te gaan aan de vergetelheid te ontrukken. Er ontstonden disciplines als ‘Gypsology’ en ‘Tsiganologie’ – het woord ‘Roma’ was toen nog lang niet in beeld.

In 1888 werd in Engeland de nog steeds bestaande Gypsy Lore Society opgericht, inmiddels met het hoofdkwartier in de Verenigde Staten. ‘Gypsologist’ van het eerste uur was de linguïst en volkskundige Heinrich Adalbert von Wlislocki (1856-1907).

Von Wlislocki was een van de eerste die ‘participatory ethnology’ in praktijk bracht. In zijn tijd woonden er bijna een miljoen Roma op de Balkan. Hij trok naar Transsylvanië, slaagde er in het vertrouwen van een stam te winnen en als één van de hunnen beschouwd te worden. Hij ging zelfs zo ver een Roma-meisje te trouwen – je moet wat over hebben voor de wetenschap. Von Wlislocki leerde hun taal en bestudeerde en noteerde vervolgens talrijke sagen en legenden, riten, liedjes, gezegden, babyrijmpjes, magische bezweringsformules en medische recepten. Hij concludeerde uit zijn onderzoek de essentie van de Roma-ziel: een diep verstaan van de natuur, zowel de bezielde als de niet-bezielde, een intieme omgang met de transformaties in de natuur (seizoenswisselingen e.d.) en de liefde voor haar als de Moeder van het al.

Na Von Wlislocki verschenen er diverse wetenschappers op het toneel die onderzoek gingen doen naar Roma en hun tradities. Zo publiceerde Francis H. Groome (1851-1902) in 1888 Gipsy folk-tales. A Missing Link en in 1899 een collectie met volksverhalen: Gypsy Folk-tales. Josef Jesina maakte met zijn grammatica en woordenboek Románi cib oder Die Zigeuner-Sprache (1880) het taalkundige werk van Von Wlislocki af. Andere onderzoekers bestudeerden de Roma-bevolking per land. Na de Tweede Wereldoorlog verschenen er een aantal wetenschappelijke tijdschriften en men kan gypsology studeren aan de universiteiten van Leipzig en Praag.

Mythe en magie

De basis voor de bestudering van de mythologie van de Roma werd gelegd door de indoloog Hermann Berger (1926-2005). Dat Berger indoloog was is niet verwonderlijk: de Roma stammen immers uit het gebied waar hij zijn onderzoek deed en bepaalde elementen uit de Roma-mythologie stammen uit de oude Hindoe-mythologieën.

Het geloof in het bovennatuurlijke speelt een grote rol bij de Roma en in het verlengde hiervan de praktisering van magie zoals astrologie (‘waarzeggerij’ is zo’n beetje synoniem met ‘zigeuners’), vaak uitgevoerd met tarot-kaarten, handlezen, spiritisme, vervloekingen en bezweringen. Ook sjamanisme scheen bij de Roma voor te komen: het verblijven in ’the otherworld’. Het veelvuldig bedrijven van magie heeft het imago van de Roma geen goed gedaan en hebben met name in de Late Middeleeuwen aanleiding tot vervolgingen gegeven, overigens door een samenleving die zelf net zo bijgelovig was.

In de Roma-mythologie worden de natuurverschijnselen, elementen en hemellichamen antropomorf voorgesteld waarbij zij de benaming ‘koning’ kregen. Zo spreekt men over ‘Koning Wind’, ‘Koning Zon’, ‘Koning Mist’ en ‘Koning Donder’. De personificaties krijgen dus geen namen als Wodan of Donar uit de Germaanse mythologie, maar blijven enigszins onpersoonlijk.

Het Romawoord voor ‘god’ werd oorspronkelijk gebruikt voor alles wat zich boven de aarde bevond, maar werd onder invloed van het christendom gereserveerd voor de God van het christendom zoals die zich in de bijbel manifesteert. Men geloofde dat God de schepper van de mens is, maar wel indirect: mensen werden uiteindelijk geboren uit bomen. Geen onlogisch idee als je de rol van de boom bij natuurgodsdiensten in ogenschouw neemt. Het geloof van de Roma is een duidelijke manifestatie van syncretisme. Tegenwoordig noemen Roma zich zonder voorbehoud christen of moslim, maar pagane elementen blijven hier altijd een rol spelen.

Bergen, bossen, wateren en het mythologische bestiarium

Drie motieven uit de natuur vormen het hart van de Roma-mythologie: de berg, die als heilig wordt gezien en aanbeden kan worden (wellicht een overblijfsel uit het stamland van de Roma nabij de Karakorum), het bos en wateren (rivieren en bronnen). Geesten worden geacht zich in deze gebieden op te houden. De wereld om ons heen is vol van geesten, zowel van natuurgeesten als van (overleden) mensen.

De Roma kennen hun pedanten van elven, nymfen, reuzen, heksen, weerwolven, vampieren en dergelijke. Demonen worden in de regel voorgesteld als dieren. Deze dieren konden oorspronkelijk mensen zijn geweest die gestraft waren voor misdaden uit het verleden of een vorig leven, wellicht een verwijzing naar de reïncarnatiegedachte uit het hindoeïsme. Het is allemaal ongetwijfeld een kwestie van archetypische motieven, maar de mythologie van de Roma doet sterk denken aan de mythologie van de pagane Ieren en andere volken die dicht bij de natuur leefden.

Oorsprongsverhalen

De mythen die het ontstaan van de Roma beschrijven komen in de vorm van etiologische sagen en legenden. Ze vormen het voorouderlijk ‘geheugen’ van de Roma-stammen en zijn sterk verbonden met het hun dagelijks leven. Nadat de Roma hun Indiase afstamming waren vergeten werden deze sagen en legenden noodzakelijk om de Roma een identiteit te geven. Ze zijn er in diverse soorten en maten en verschillen per stam.

De mythe van hun Egyptische origine is al genoemd. Een andere sage vertelt hoe de Roma waren ontstaan doordat een heks hen in honden had veranderd. Al deze mythen vormen de Weltanschauung van de Roma, die overigens niet veel verschilt van vele andere volken: het overkomen van onheil als straf (zoals de zondvloed) die te wijten is aan overtredingen en heiligschennis.

Er is ook een Roma-sage over het ontstaan van de viool. Niet onlogisch voor een volk waarvan het grootste genie wellicht hun muzikaliteit is. Niet voor niets mocht het Rosenbergtrio de vorige zondag optreden bij Podium Witteman.