Fascistische Romeinen

ACHTERGROND - Het leukste verschil tussen enerzijds blogs en nieuwssites als Sargasso en anderzijds de traditionele media, is de mogelijkheid dat lezers direct reageren. Sommige stellen leuke vragen, zoals Qwerty deed toen ik gisteren terloops opmerkte dat het momenteel de Romeinenweek is. ‘Welke onverlaat komt er op het idee een Romeinenweek in te stellen?’ vroeg Qwerty, om er met enig retorisch geweld aan toe te vroegen ‘Een rechts-radicale fascist? Want dat waren de Romeinen natuurlijk wel.’

Qwerty bedoelde dit laatste hyperbolisch, maar hij is niet de enige die de associatie legt tussen Romeinen en extreemrechts. Een tijdje geleden recenseerde een landelijke krant verschillende recente boeken over het Romeinse Rijk en stelde drie oudhistorici de vraag of de groeiende populariteit met de opkomst van Nieuw Rechts te maken had. Het antwoord is vrij simpel: de fascisten associeerden zich graag met het Romeinse Rijk, maar dat wil nog niet zeggen dat een Romeinenliefde automatisch leidt tot fascisme.

Romeinenweek-posterQwerty’s eigenlijke vraag – een Romeinenweek, waarom in vredesnaam? – is veel interessanter, want het ligt in Nederland helemaal niet zo voor de hand aandacht te vragen voor het Romeinse verleden. We hebben er namelijk nooit veel mee opgehad. Rome gold altijd als vreemde mogendheid, als bezetter. De Romeinse tijd begint in de Lage Landen immers met Julius Caesars inval in de Maasvallei en de genocide onder de Eburonen.

Toen ik zelf een boek over Romeins Nederland schreef, heb ook ik dit perspectief gekozen, maar je kunt een ander verhaal vertellen: over samenhangende handelsnetwerken en over een eenvoudige maar daarom niet minder reële vorm van globalisering die aan de verovering voorafging. Een stamhoofd dat op een feestje eens goed wilde uitpakken, zorgde dat hij Italiaanse wijn schonk. Minstens zozeer als de Romeinen deze kant op kwamen, hebben de vroege bewoners van de Lage Landen hen hierheen gelokt. Caesars veldtocht was, zo bezien, weinig meer dan de politieke consequentie van dit diepere eenwordingsproces.

Als de Romeinen het rivierengebied aan hun imperium toevoegen, gebeurt het onder voorwaarden die mede door de Bataven zijn opgesteld, en zij komen in opstand als Rome van die voorwaarden afwijkt. Het verslag van die gebeurtenis, te vinden in de Historiën van de Romeinse historicus Tacitus, is zo boeiend omdat de auteur erkent dat de Bataven het morele gelijk aan hun zijde hadden.

Tja, de Bataafse Opstand. In de zeventiende eeuw werd deze opstand tegen een vreemde overweldiger beschouwd als de voorloper van de opstand tegen de Spanjaarden. Zoals de Bataven hadden gestreden tegen de Romeinen, had Willem de Zwijger gevochten tegen de roomsen. Romeins of rooms, allebei waren het tirannen die vaderlandse vrijheden niet respecteerden.

Er zijn verschillende redenen waarom dat beeld is blijven hangen. Eén ervan is dat de Nederlandse oudhistorici organisatorisch dichter bij de classici staan dan bij de algemeen historici en de archeologen. Misverstanden blijven zo nodeloos lang hangen. Een tweede factor is dat de oudhistorici de publieksvoorlichting hebben verwaarloosd. Er is, om eens iets simpels te noemen, in ons taalgebied geen goede geschiedenis van het Romeinse Rijk. Dan moet je er niet van opkijken als een Ronald Plasterk beweert dat de komst van de Romeinen verklaart waarom ‘ze’ bezuiden de grote rivieren katholiek zijn gebleven en waarom ‘we’ benoorden de rivieren protestants zijn geworden.

Nederland is met zijn verwaarlozing van het Romeinse verleden een buitenbeentje. In Groot-Brittannië, België, Duitsland, maar ook in Servië of Turkije of Libië, is het Romeinse deel van het verleden veel meer geïntegreerd in het eigen geschiedbeeld. Omdat wij daarvan afwijken, is zo’n Romeinenweek verdraaid zinvol.

Welke onverlaat, zo vroeg Qwerty, kwam op het idee van zo’n week? Het antwoord is: het is van onderaf gegroeid. Er zijn in Nederland vele tienduizenden mensen geïnteresseerd in de oude wereld. Eens in de twee jaar komen ze samen op het Nijmeegse Romeinenfestival, waar je kunt kijken naar re-enactmentshows, de fijne kneepjes van oude ambachten kunt leren, kunt luisteren naar lezingen of boeken kunt kopen. Twee jaar geleden werd dit evenement uitgebreid met een reis langs de limes, zodat er ook buiten Nijmegen wat aandacht was voor Nederland in de Romeinse tijd. Die spin off heet nu dus Romeinenweek.

Je kunt de vraag stellen – en ik denk dat die terecht is – of het Romeinse verleden belangrijk is. En je kunt de vraag stellen welke zwaartepunten je moet aanwijzen. Over die kwesties vallen bomen op te zetten, bijvoorbeeld komend weekend op het Romeinenfestival, waar ik in het kraampje van Livius alle tijd voor u heb.

Reacties (26)

#1 qwerty

Ha, @Jona, man van je woord, man van de tijd. Daar hou ik wel van. En dank voor je antwoord. Het is mij duidelijk.

En als ik dan toch reageer wil ik wel kwijt, dat als er […] in Nederland vele tienduizenden mensen zijn geïnteresseerd in de oude wereld (wat ik direct geloof), ik eigenlijk wel denk dat re-enactment van geschiedenis of geschiedenisbeurzen niet de echt mooie manier zijn om aan geschiedenis te doen. Smaken verschillen waarschijnlijk. Het Archeon (historisch openluchtmuseum cq pretpark) is niet aan mij besteed. Sorry.

Maar ik wil toch graag twee suggesties geven:

1) trek schoenen en een rugzak aan en loop (JA, LOOP) Hadrians Wall in GB. Ik deed dat in de jaren 70 voor het eerst, voordat het een officiële wandelroute werd en het is waar ik de geschiedenis in gezogen werd. Doe het op je gemak en neem wat uitstapjes noord en zuid en laat tot je doordringen waar je loopt.

2) Loop eens van Agde naar Carcassonne en kies je route zorgvuldig. Oppidums en muren, veel muren. Oude en nieuwe landbouwvelden. Oude en nieuwe irrigatie. Vergeet Beziers niet en … nou ja, als je maar loopt en asfalt vermijdt.

Ik vind nog steeds, dat een Romeinenweek ver gaat in NL. Maar smaken verschillen. Alles mag, geschiedenis is leuk.

  • Volgende discussie
#2 thalmann

Ik kan me juist herinneren dat het de zich erg verheven voelende, ontzettend politiek correcte gymnasiasten waren die dweepten met de Romeinen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Inkwith Barubador

Nu weet ik nog steeds niet of Romeinen fascisten zijn of niet.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Bullie

Of Romeinen fascisten waren of niet, is net zoiets als vragen of de Geuzen D66 zouden stemmen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Jona Lendering

@2: De gymnasia zijn vooral bedoeld geweest om het belang van de Griekse cultuur te promoten. Dáár zouden de kunst, wetenschap, vrijheid en nog zo wat van die dingen zijn ontstaan die men destijds (voor de ontcijfering van de hieroglyfen en het spijkerschrift) als eerste waarnam in Griekenland. Rome werd meer beschouwd als doorgeefluik, waardoor de Griekse cultuur zich naar de rest van de wereld kon verspreiden.

De “klassieke cirkel” (de gymnasia, het Nederlands Klassiek Verbond, studierichtingen GLTC, de Athenaeumuitgeverij…) is in Nederland eigenlijk altijd wat los blijven staan van de rest van de andere historische wetenschappen. Nederlands Romeinse verleden wordt ook vandaag de dag nog meer bestudeerd door archeologen dan door classici of oudhistorici.

Er is overigens een generatie jonge leraren klassieke talen opgestaan die goed inziet dat de klassieken niet in hun isolement moeten blijven.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Jona Lendering

@3: Nee. Het is zoiets als vragen of de oude Egyptenaren socialisten waren of de Kelten liberalen. Twintigste-eeuwse politieke etiketten moet je plakken op twintigste-eeuwse politici; voor het verre verleden zijn ze nauwelijks toepasbaar.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Bullie

@6 Dat zeg ik toch!
Je kunt net zo min zeggen of Rutte Quotiphaler is dan Obama.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 majava

@7: zo las ik het ook hoor. Nu is het alsof Jona zegt dat de Geuzen toch uiteraard D66 stemmers waren. :D

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Hieronymus

@8: lijkt me niet, dat moet de piratenpartij geweest zijn.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Tonni

Wat olie op dit langzaam dovend vuurtje: in Rome waren per 10.000 inwoners meer dan 100 ‘politieagenten’ beschikbaar, in Europese hoofdsteden rond 1900 globaal tussen de 30 en 35. Volgens Bernard van Daele in ‘Wakend over Rome’ (blz 258) kunnen we in feite van een politiestaat spreken.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Derpjan

@10

De meeste staten waren sterk gemilitariseerd in die tijd. De enige reden dat Germaanse en Keltische stammen af en toe verzet konden bieden was omdat binnen die stammen bijna iedere man een krijger was (de Vikingen hebben die traditie voortgezet tot ver na de Romeinse tijd), maar ook landen hadden grote legers t.o.v. hun bevolking. Rome was wel, voor een georganiseerde staat uit die tijd, erg trots op het leger, ze combineerden de krijgsgeest en militaire idealen van de Germanen en Kelten met de georganiseerde staat en professionele legers van de Egyptenaren en Perzen en dat resulteerde in iets dat wij fascistisch zouden noemen (maar niet nazisme) maar ze leefden in een wereld waar veel stammen en landen aan mensenoffers deden en het normaal was dat stammen elkaar om de paar jaar bevochten gewoon omdat het kon, leiders leiders werden door de vorige leider in een duel te verslaan en er geen rem was op veroveringsoorlogen tussen de wat sterkere landen zoals Rome, Carthago, Perzie, Egypte en later de Hunnen. Zo opvallend waren de Romeinen dus ook weer niet voor hun tijd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 Mario

Rare jongens, die Romeinen..

Mooi stuk, Jona. Dank!

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 Tonni

Misschien waren de romeinen niet zo opvallend voor hun tijd. Maar een totale uitroeiing zoals Ceasar beschrijft van de Eburonen? Ik zie diverse historici vragen plaatsen bij de effectiviteit van de romeinse legioenen voor wat betreft het volledig uitroeien van een stam of politieke entiteit. Dat is mooi theoretisch, maar wat waren feitelijk de overlevingskansen van de overlevenden van die militaire ‘oplossing’? Er wordt archeologisch geconstateerd dat akkers onbebouwd waren gedurende decenia. Tijdens de armeense genocide hoefde ook niet elke armeen door een ottomaanse kogel gedood, de rest krepeerde wel langs de kant van de weg. Dus de vraag of romeinen de ‘proto-fascisten’ waren vind ik helemaal niet zo onzinnig.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 CK

@13: Gebruik van geweld is nog geen fascisme. Ik denk dat een leiderschapsprincipe, de verheerlijking van de techniek, sociaal-darwinisme en een obsessie met een groots verleden andere aspecten zijn van het fascisme. Die factoren ontbraken in de Romeinse republiek.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 qwerty

zie ook : http://orwell.ru/library/articles/As_I_Please/english/efasc. Laat ik die relativering even achterwege laten.

Als je de wiki-definitie neemt, politieke stroming die streeft naar een autoritair bestuurde samenleving, waarbij de natie boven het individu wordt gesteld, dan is Rome denk ik van fascistische trekjes te betichten. Dat is niet alleen terugkijken met de kennis van nu, dat is gewoon een definitie toepassen.

Het is niet alleen wat #4 en #6 zeggen. Het is niet een politiek etiket, het is de indicatie van hoe een staat (nog niet echt in de moderne zin natuurlijk) omging met haar onderdanen.

Het is duidelijk hoe men vanuit de democratische moderne wereld tegen fascisme aankijkt, Fascisme is ondemocratisch dus fout. Maar dat is voor de constatering of Rome fascistisch was onbelangrijk. En in die zin – Rome heeft wel degelijk fascistische kenmerken – is die verheerlijking van Rome riskant. Er zit een positieve kijk op fascisme in die makkelijk ge- en misbruikt gaat worden door hedendaagse politiek zoals de geschiedenis ons heeft geleerd. Bij hedendaags fascisme is die positieve kijk denk ik onwenselijk.

Dus ja, wat mij betreft was Rome fascistisch in de bedoelde zin. Daarmee ligt er geen waardeoordeel, men kan geschiedenis niet goed of slecht vinden, geschiedenis IS (of WAS). Waardeoordelen over Alexander de Grote, de doodstraf voor Socrates of het verbranden van Jeanne d’Arc zijn zinloos en verbergen de objectiviteit. Maar gebruik of misbruik van geschiedenis voor hedendaagse politieke doelen, daar moet je altijd voorzichtig mee zijn.

Historisch besef gaat niet over begrippen, het gaat over processen.

En eigenlijk weet je dat als geschiedenis door een politicus wordt gebruikt, je bedonderd wordt. Genoeg voorbeelden in eigen land. En dat schuurt aan tegen deze fascisme-discussie in relatie met geschiedenis. Want vandaag de dag gaat het over rechts, extreem rechts en geleuter over honderden jaren geleden door pseudowetenschappers uit andere vakgebieden.

Afijn, ook vanwege al dit bovenstaande ben ik tegen Romeinenweek. Het is een popularisering van fascisme – gewoon omdat die link er allang ligt – dat in de moderne tijd gewoon politiek wordt en is gebruikt. Of je wil of niet. Noem het tijdgeest.

Romeweek is spel, feest en een uitje.
Entertainment.
Geschiedenis is het iig niet, propaganda wel.
Opgepast dus.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 JANC

Bij de Romeinen moet ik toch onheroepelijk denken aan Asterix & Obelix. Waarin de Romeinen toch niet echt als helden worden neergezet. Maar waarom is aandacht op een populistische (etertainment) manier voor de Romeinen dan popularisering van fascisme? Zou dan het uitzenden van de vele oorlogsfilms rond 4 en 5 mei verheerlijking zijn van het nazisme? Zolang men de verschillende zienswijzes tegenover de Romeinen aan bod laat komen lijkt me een Romeinenweek geen probleem.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 Bismarck

@13: De Romeinen hebben de Eburonen waarschijnlijk ook helemaal niet uitgeroeid. Ceasar schetste dat beeld wel graag voor zijn PR in Rome. In de praktijk kwam het erop neer dat de Romeinen de slagkracht en organisatie van de Eburonen hebben gebroken en daarna een aantal Germaanse stammen hebben uitgenodigd om het gebied van de Eburonen te plunderen. Het zit er dik in dat het grootste deel van de Eburonen dus als slaaf is geëindigd aan de andere kant van de Rijn. Overigens zijn een aantal (mogelijk dezelfde die betrokken waren bij de plundertochten) Germaanse stammen later op het voormalig territorium van de Eburonen gaan wonen (denk oa. aan de Tungri rond Tongeren en de Ubii met hun hoofdstad die later Keulen ging heten).

@1: Ligt er maar aan over welk deel van Nederland je het hebt. Mijn huidige woonplaats is vanaf het begin van de jaartelling ruim vier eeuwen continu bewoond geweest door Romeinen en nadat ze veroverd is door de Franken, hebben die toch zoveel mogelijk overgenomen van de Romeinen. Zo hebben de Romeinse kasteelmuren tot de 10e eeuw gestaan en de Romeinse brug heeft zelfs tot de 13e eeuw dienst gedaan, terwijl de Franken toch ook bepaalde “Romeinse” uitvindingen (bv. het christendom, muntslag, administratie) overnamen, die essentieel bleken voor het opzetten van hun eigen rijk. De nodige bouwresten van de Romeinse periode zijn nog steeds te zien en er worden nu nog muntschatten gevonden die doen vermoeden dat de beëindiging van de Romeinse “bezetting” (kun je bij zo’n lange periode eigenlijk van een bezetting spraken?) minstens zo catastrofaal was voor deze omgeving als het begin ervan. Lijkt me dat je daar best eens een keer wat aandacht aan mag besteden, want de meeste medebewoners hebben daar eigenlijk nauwelijks kennis van.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 Robin v H

@ 15 “politieke stroming die streeft naar een autoritair bestuurde samenleving, waarbij de natie boven het individu wordt gesteld”

Meer dan 1000 jaar Rome is niet samen te vatten met één politieke stroming.
Ging de natie boven het individu? Ja, in de vroege republiek werd er oorlog gevoerd door de soldaat-boeren, burgers die pas ophielden met vechten na een overwinning.
Na de 2e punische oorlog zie je dat ook in de senaat en het leger het eigenbelang meer plek krijgt.
Autoritair bestuurd? Tja, de republiek was na de laatste koning ingesteld om dit juist tegen te gaan. Hoewel zelfs de republiek nog 2e rangs burgers kende, die wat dat betreft weer wel autoritair bestuurd werden.
In het keizerrijk werd er uiteraard autoritair bestuurd. Alleen ligt de mate van autocratie of tirannie weer aan de betreffende keizer.

Je kan dus zo een stukje uit de geschiedenis van Rome pakken om aan de definitie van fascisme te voldoen. Maar je kan net zoveel stukjes uitkiezen die het tegendeel bewijzen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 qwerty

@18: Ik ben niet lullig en geen specialist in Romeinse geschiedenis, maar ik ga voor de eerste Punische oorlog als begin van het autoritair bestuurde Rome, mede omdat vanaf dat moment de kolonisaties begonnen. Het begin en het eind waren wat chaotischer dan de middenperiode maar dat maakt het niet minder autoritair. Deze periode is twee keer zo lang als de beginperiode (zeg maar vanaf de stichting tot de eerste Punische oorlog) die ik dan maar als bestuurlijke oefenperiode neerzet.

Dus 264 v Chr – 476 n Chr (840 jaar)
De periode van 753 v Chr – 264 v Chr (389 jaar)

De autoritaire periode – in mijn #15 bedoeld als de fascistische periode – is dus behoorlijk lang en er zal ongetwijfeld veel variatie te vinden zijn in accenten van bestuur. Maar, helemaal met je eens, daar kunnen we een behoorlijke boom over opzetten en het vermoedelijk nooit eens worden :)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#20 cerridwen

@19: Waarom niet 1453 als einddatum? Dat in 476 het Romeinse Rijk ophield te bestaan is volstrekt achterhaald. Het was vooral de datum dat de gebieden in het westen verloren gingen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#21 qwerty

@20: Zeker, als je dat wilt moet je dat jaar nemen hoor. Maar ik vind 476 een wat ‘schonere datum’. Het Oostelijk rijk is toch wel wat anders en met het christendom als leidend principe in het regeren ontstaat er toch een andere wereld. Zowel in oost als west. Het fascistische karakter waar het hier om gaat is voor zover ik kan zien dan echt verdwenen, Rome is niet langer het centrum van de wereld. Nou ja op een klein groepje katholieken na dan.

Nu we het daar toch over gaan hebben… ik heb een leuk boekje : Katholieken en Fascisten in Nederland van 1920 – 1940 en ook nog een over Hitlers Pope. Het christendom als voortzetting van de keizers van Rome hebben hun fascistische voorkeur vastgehouden en ik twijfel nog steeds.

Maar dat is een ander verhaal … :)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#22 Derpjan

@15

Rome had gedurende eeuwen geen dienstplicht (in tegenstelling tot andere landen en stammen) en de meeste mensen betaalden geen belasting. In sommige opzichten is het Nederland van 1995 fascistischer dan Rome ooit was, in andere opzichten weer niet, @6 maakte een dieper punt dan het op het eerste gezicht lijkt.

Ook denk ik ergens dat de Romeinenweel draait om de grote impact van Rome op de wereld, niet per se op de ethiek van hun politiek relatief t.o.v. nu of zelfs t.o.v. tijdgenoten buiten het Romeinse Rijk.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#23 Derpjan

@13

Massale moordpartijen waren normaal in die tijd. In de link die Jona Lendering geeft over de Eburonen wordt betwijfeld of ze wel echt zijn uitgeroeid en of ze uberhaupt 10.000 krijgers konden oproepen (terwijl bij Germaanse stammen alle niet-bejaarde mannen, plus een deel van de vrouwen, krijger was en dus in principe in noodgevallen gewoon 1/10e van de bevolking op het slachtveld kon komen opdagen) dus een genocide op het niveau van de holocaust of de Armeense genocide kan het in ieder geval niet geweest zijn.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#24 qwerty
  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#25 Sander Clement

Tsja, die stempels die we in de moderne tijd op historische gegevens zetten, dat is komt toch allemaal uit het straatje van manipulatie voor propagandadoeleinden.

Waarom de Romeinse tijd zo impopulair is in Nederland? Waar zie we ze terug in onze omgeving? Nederland is een land van zachte natte grond, zoals de Romeinen zelf al opmerkten. Alles wat je hier bouwt zakt op een gegeven moment in elkaar. Of het raakt ondergeslibt. Hout was het voornaamste bouwmateriaal, en dat rot weg. En wat er dan nog blijft wordt gretig afgebroken om hergebruikt te worden, steen is hier immers schaars. Op het eerste gezicht heeft de tijd alle sporen van de Romeinen uitgewist.

Wat men vaak niet beseft is dat ook ons landschap een Romeinse erfenis is. Ons Holland landschap met dijken en kanalen werd begonnen onder Romeins bestuur. Dijken en kades werden aangelegd, en weteringen om de moerassen te ontwateren. Ze namen de kennis en technieken mee uit de Italiaanse Po-vlakte en paste die hier toe om een veilig en productief cultuurlandschap te maken. Natuurlijk nog niet op de schaal van de moderne tijd, maar in aanpak wel een voorloper van nederlands waterbeheer.

Waar de Romeinse steden in nederland wat bescheiden waren, werd het platteland doordrenkt met romeinse cultuur. Op het alledaagse niveau deden allerlei romeinse gebruiken hun intrede. Kavels werden rechthoekig, gebruiksvoorwerpen werden verbeterd, bouwmethodes werden overgenomen.

De Romeinse tijd is meer een cultureel en economisch systeem dan de militaire machine waar zoveel om te doen is. Van grootschalige werken als een zeehaven in Voorburg tot aan het fabriceren van staal door de lokale bevolking: de invloed is op alle aspecten van het leven. Misschien spreekt dat minder tot de verbeelding dan muren, forten en steden, maar was voor het voortbestaan van de bevolking veel relevanter.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#26 qwerty

@25: Tsja, die stempels die we in de moderne tijd op historische gegevens zetten, dat is komt toch allemaal uit het straatje van manipulatie voor propagandadoeleinden.

Hoe krijg je het uit je strot zou ik zeggen. Omkering van wat er eigenlijk gebeurt. Er is best te argumenteren dat Romeinen fascisten AVANT LA LETTRE zijn. Het is zeker – zie #24 – dat moderne fascisten de Romeinen als rolmodel hebben gebruikt en gebruiken. Ergo, overmatige aandacht vandaag de dag voor Romeinen speelt moderne fascisten in de kaart.

En even ingaand op je feitelijke argument, dat het dagelijks leven in De Romeinse tijd meer een cultureel en economisch systeem is dan de militaire machine waar zoveel om te doen is.

Dat zal ongetwijfeld zo zijn, er zijn hele boeken volgeschreven over de rustige tijden rond Hadrians Wall, maar het militaire was wel degelijk deel van het hele bestaan. De input naar het leger gaf de lokale economie een drive en niveau die het anders niet had gehad. Genoemde muur heeft lang rustige tijden gehad maar was wel permanent bemand met bijbehorende economische input en spin off: markten, dorpen, civiele kampementen buiten de militaire forten enz… Toen de bezetting opgeheven werd (rond 400 werd het legioen teruggeroepen) verdween die positieve spin off.

Het is iets te makkelijk te zeggen dat de samenleving van Rome kon bestaan zonder de militaire factor. Sterker, er is zeer aan te twijfelen.

In de VS verwoordde John Adams (1735-1826) het wat anders:

I must study politics and war, That my sons may have the liberty to study mathematics and philosophy… In order to give their children a right to study painting, poetry, music.

Het is een spiraal (of cirkel) zonder eind.

  • Vorige discussie