Een republiek is niet vanzelf democratischer

Foto: De Zwitserse Bundesrat en kanselier (foto: Bundesrat CH) copyright ok. Gecheckt 25-09-2022

OPINIE - In de afweging tussen monarchie en republiek wordt vaak gesteld dat erfopvolging minder democratisch is. Op die opvatting valt wel wat af te dingen.

In een eerder stuk over de republiek werd ik uitgedaagd zelf eens met een alternatief te komen. Bij deze een poging. Eerst maar de principiële premisse: mijn ideaal is de afschaffing van alle staatsvormen. Dat maakt de afweging tussen monarchie en republiek een pragmatische zaak, een keuze tussen twee kwaden. Ik kijk vooral naar de mate waarin macht duurzaam gespreid wordt. Daar beginnen meteen de pragmatische dilemma’s.

Een verkiezing is een momentopname. De bevolking geeft in Nederland nu een mandaat aan een groep mensen die namens haar besluiten gaat nemen – zonder last van ruggespraak, die macht ben je dus voor een periode kwijt als kiezer. Je kunt alleen maar hopen dat ze een beetje gaan doen wat ze beloofd hebben. Hoe kleiner de groep vertegenwoordigers, hoe minder pluriform de besluiten tot stand komen en hoe minder de bevolking zich in haar vertegenwoordigers zal herkennen. Kies je één persoon dan is van pluriformiteit geen sprake meer. Het opent ook de weg naar machtsmisbruik, omdat de gekozene een persoonlijk mandaat ervaart en op grond daarvan minder hoeft te luisteren naar zijn directe omgeving. Dat is een ernstige beperking van de vertegenwoordigende democratie. Verkiezingen zijn geen zaligmakende manier om te zorgen dat de machthebbers de wil van het volk daadwerkelijk volgen.

Die observatie heeft een consequentie. Een direct gekozen staatshoofd (of burgemeester, for that matter) met werkelijke macht is vanuit het oogpunt van machtsuitoefening minder wenselijk dan een ongekozen monarch met een vooral ceremoniële rol. Om het concreet te maken: een republiek naar Frans model is minder democratisch dan de constitutionele monarchie in Nederland. Het grote voordeel van een president is natuurlijk wel dat je er na een van tevoren vastgestelde periode vanaf bent, waarna je met een ander individu in precies dezelfde situatie kunt belanden. Die risicospreiding is aantrekkelijk.

De afweging valt anders uit wanneer het persoonlijke mandaat van de president kleiner is, laten we zeggen een president met evenveel macht als koning Willem Alexander. Dan is het een symbolische positie, waaraan de verkiezing een extra draagvlak kan geven – of niet, als de presidentsrace met een nipte meerderheid gewonnen wordt door een kandidaat die bij een minderheid van de bevolking grote weerzin oproept. Anderzijds, een verachte monarch is een groter probleem, omdat je er moeilijker vanaf komt.

Al met al vind ik de afweging tussen een monarch en een direct gekozen president vanuit basisdemocratisch oogpunt lastig. Ik heb dan ook geen behoefte aan een systeemwissel zolang we een populair koningshuis hebben en republikeinen zonder duidelijke agenda hoe ze het land wensen in te richten. Daarvoor ben ik te weinig een verkiezingsfetisjist. Maar goed, ik zou naar een alternatief zoeken.

Er zijn nog diverse mogelijkheden: een indirect gekozen staatshoofd, zoals in Duitsland, of een meervoudig staatshoofd. Dat laatste klinkt aantrekkelijker. De macht die in het staatshoofd gebundeld is, wordt dan immers gespreid. Omdat de buitenwacht één persoon verwacht, ontstaat zo een systeem van roulerende staatshoofden. Meestal gebeurt dat om binnenlandse verdeeldheid te maskeren, maar in bijvoorbeeld Zwitserland werkt het goed, met een indirect gekozen zevental. Ook de Bataafse Republiek kende een roulerend staatshoofd, dus we hebben er ervaring mee (net als met iets dat lijkt op anarchie, overigens).

Een smetje op het Zwitserse systeem is de indirecte verkiezing. Waarom zou je niet een zevental (of meer) direct door de bevolking laten kiezen? Ik heb geen idee of dat praktisch werkt en glamoureus of inspirerend is het al helemaal niet, maar als je het democratische draagvlak van het staatshoofd wilt vergroten gaat het richting optimaal. Of heeft er iemand nog een beter idee?

Reacties (27)

#1 Bismarck

Dankje Christian, dit stuk is toch een verademing na alle vorige koningsgerelateerde posts de afgelopen twee weken.

Het ligt overigens voor de hand om een staatshoofd (president, of van mij mag het ook zo’n raad zijn als Zwitserland) met beperkte macht (of alleen een ceremoniële rol) indirect te kiezen. Bij directe verkiezingen is het namelijk erg verleidelijk voor de gekozen president om zich als gelegitimeerd te beschouwen om zijn mandaat te overschrijden/uit te breiden. In die zin lijkt het me ook overdreven om over een smetje te spreken inzake Zwitserland.

  • Volgende discussie
#2 FiFa

Als een toiletwerper koning wordt vanuit een niet gebruikt paleis, ontmantelde kerk met een niet gebruikte kroon en een waxinelichtwerper in wel bestaande kerkers verdwijnt dan is elk alternatief serieus.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 lapis

Ik heb dan ook geen behoefte aan een systeemwissel zolang we een populair koningshuis hebben en republikeinen zonder duidelijke agenda hoe ze het land wensen in te richten.

Ik vind dit een prachtige uitsmijter voor zowel dit draadje als de rest van de hele reeks aan artikelen over de monarchie en de inhuldiging die de afgelopen dagen op Sargasso zijn verschenen. If it ain’t broken, don’t fix it. Zo, en dan nu weer over op de orde van de dag.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 roland

Kern van de demokratie is openbaarheid.
Dat maakt een monarchie slechter dan een republiek met vaak minder geheimzinnigheid.

Een indirect gekozen staatshoofd – feitelijk vergelijkbaar met de huidige burgemeester – is beter omdat deze gemakkelijker afzetbaar is. Bij een direkt gekozene is tussentijdse afzetbaarheid vrijwel uitgesloten (zie VS). Hoe je iemand loost is uit demokratisch oogpunt belangrijker.

Waarom moet bij de monarchie een hele familie uit de staatskas betaald worden?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Vast Goed

Ik ben met mijn hoofd republikein: erfopvolging is onlogisch, verantwoordelijkheid hoort bij het volk, ratio voorop. Maar de monarchie appelleert aan de gevoelskant. Het is romantiek, sprookje, geloof, een rare familie, maar ook een beetje mijn familie. We kunnen over elkaar mopperen, maar het is toch fijn dat we elkaar allemaal weer zien op oma’s verjaardag.

En zo beredeneert is het ceremoniële model voor mij acceptabel: een koningshuis met een ceremoniële functie en de politiek voor de rationele/zakelijke kant. En ceremonieel is voor mij niet waardeloos: sterker nog, vanuit die rol kun je (net als een verstandige oma) juist over waarden praten. De kinderen moeten zelf maar zo verstandig zijn daar iets van op te pikken. Of het zelf slimmer aanpakken.

In landen met een president (zowel in het Franse, Duitse of Amerikaanse model) is net zo goed behoefte aan de invulling van de gevoelskant: de Franse grandeur, de Amerikaanse vlaggen en ceremonies, alleen van de Duitse symboliek kan ik niet zo gauw voorbeelden verzinnen (wellicht dat ze daarom zo enthousiast zijn over ons koningshuis?).

Wat ik aan deze gedachten wel wat verontrustend vind, is dat ik bij de huidige politiek zo weinig maatschappijvisie aantref. Veel kabaal over Hoe we de dingen moeten doen en Wat we moeten doen, maar weinig over Waarom we de dingen doen.

Dus tot de tijd dan het koningshuis een ouwe zeur wordt of de politiek voldoende toekomstvisie ten toon kan spreiden, mag het voor mij blijven zoals het is. Maar het mag wel goedkoper, want als oma te veel opsoupeert kunnen de kleinkinderen niet meer studeren.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 cerridwen

In dit soort discussies lijkt het me belangrijk om ook aandacht te besteden aan de kwaliteit van het bestuur, en niet alleen aan de democratische legitimatie van het bestuur. Een persoon kan zeer effectief besluiten, want hoeft alleen rekening te houden met de eigen mening (waar in het geval van verkiezingen een mandaat voor geclaimd kan worden). Als we allemaal onszelf kiezen in de volksvertegenwoordiging is de pluriformiteit aan meningen maximaal, maar zie maar eens besluiten te nemen.

In de discussie over de monarchie moet dit pragamatische punt ook meegenomen worden: welk probleem lossen we eigenlijk op met een andere staatsvorm?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 HansR

Om het concreet te maken: een republiek naar Frans model is minder democratisch dan de constitutionele monarchie in Nederland.

Ik vind het een mooi stuk met deze zin als uitsmijter.

Zelf bevind ik mij al zo’n 10 jaar in Frankrijk, deels in beweging, daarna zes jaar op een vaste plek. In een dorp.

Ik kan bevestigen, dat de autoriteit die de burgemeesters in Frankrijk hebben behoorlijk groot is. Daarbij breiden die jongens en meisjes dat vaak nog uit. Anders gezegd : ze doen waar ze zin in hebben en wat hen het beste uit komt. De enige beperking die ze hebben zijn de regels waar ze aan moeten voldoen maar in dorpjes van minder dan 500 inwoners is men allang blij dat er een burgemeester is dus als de regels worden overtreden zal men niet zo gauw een rechtszaak aanspannen. En dat is toch echt de enige methode om de burgervaders af te remmen of te stoppen. Het gevolg is dat er een feodale machtsstructuur ontstaat met nepotisme als belangrijkste kenmerk.

Frankrijk is bestuurlijk rot, rot op de bodem, erboven functioneert het meestal nog wel.

Het hogere bestuur is voorzichtiger want hogere bomen vangen nu eenmaal meer wind. Als er een land is om feodale bestuursstructuren weg te werken dan is het Frankrijk. En de manier om dat te doen is in mijn ogen het vergroten van de bestuursschaal dwz: grotere gemeenten, het verwijderen van parallelle bestuursstructuren en het introduceren van participatoire democratie.

Die participatoire democratie is essentieel : ik heb meegemaakt dat in een inspraakronde van het bestemmingsplan alle 20 opmerkingen als niet ter zake doend aan de kant werden geschoven muv de opmerking die de burgemeester zelf had gemaakt (in zijn voordeel). Als je mensen wilt verwijderen van het bestuur moet je dat doen. Het gevolg is dat in die gemeente nu een aantal rechtszaken lopen en met de gemeente uitsluitend via advocaten wordt gecommuniceerd.

Ik heb ooit geroepen dat democratie uiteindelijk in de rechtszaal wordt bevochten maar daar bedoelde ik niet dit mee.

Ik zit middenin bovenstaande.
Wellicht maak ik er te zijner tijd een (serie)verslagje van.

NB: op Nederland is veel aan te merken maar een ding heb ik de afgelopen tien jaar geleerd : als je echt iets te melden hebt, dan worden je opmerkingen – als je ze goed het systeem in brengt – serieus genomen en meegenomen. Dat is in Frankrijk bijna zeker niet het geval : als burger ben je monddood.

Polderen – participeren – heeft echt wel wat.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 lapis

Ook leuk dat Sargasso ongeveer tien artikelen aan Koninginnedag en aanverwante zaken besteedt en tot nu toe welgeteld nul aan de Dag van de Arbeid. Bea wint het hier toch van Marx.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 objectief

Relevanter lijkt mij waar het burgers het beste gaat.
Dat stemmen een land niet verbetert zie je in Irak.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Bolke

De koning is officeel het staashoofd, in werkelijkheid is het echter de MP die aan de touwtjes trekt en koning mag wat touwtjes door knippen, prima toch.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Joost

@4:

Kern van de demokratie is openbaarheid. Dat maakt een monarchie slechter dan een republiek met vaak minder geheimzinnigheid.

Wat is er precies geheimzinnig aan onze monarchie?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 roland

@7: “.. dat van het bestemmingsplan alle 20 opmerkingen als niet ter zake doend aan de kant werden geschoven ..”
Dat gebeurt allen in Frankrijk?

Vreemder lijkt mij al die burgemeesters in het parlement, dubbelfunkties. Een direkt gekozen burgemeester is ook niet alles.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 roland

@11: Wat het staatshoofd zegt moet geheim blijven, een zelf opgelegde geheimhouding, die zijn vaak het ergste.
Boeiend de personen die die doorbreken zoals Lubbers.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 Christian Jongeneel

@1 Direct verkiezen zou ik ook alleen willen als het een roulerend gezelschap van divers pluimage is dat elkaar onderling scherp houdt.

Ik kan me ook goed voorstellen dat het parlement iemand uit zijn midden aanwijst als staatshoofd.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 Gladiool

@11: ‘Wat is er precies geheimzinnig aan onze monarchie?’
Alles wat de RVD ons niet verteld.

Verder zou een onderzoekje naar de adel en hun functies ook wel eens interressante gegevens kunnen opleveren. Wellicht zouden ook zij wel eens feodale trekjes kunnen vertonen. En omdat zij tot de inner circle behoren weet de RVD wellicht meer dan ons lief is.
Kortom, openheid over die hele kliek lijkt me geboden. Hier een lijstje: http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_Nederlandse_adellijke_families

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 Inca

@4, en hoe open is de republiek? (De VS bijvoorbeeld. Hoe open is dat nog als de homeland security ongeveer alles mag, en de deals rondom bv partijfinanciering ondoorzichtig zijn?)

En hoe open is Nederland, met het doorlopend saboteren van wob-verzoeken? (En ja, ook de financiering van eea.)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 HansR

@12: Nee, niet alleen in FR, maar dat daarnaast alleen zijn opmerking wordt gehonoreerd is op zijn minst vreemd.

En ja, die dubbelfunctie is ook een punt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 roland

@16: In een land waar de onderzoeksjournalistiek is wegbezuinigd, het aantal voorlichters oprukt en de zelfcensuur toeneemt legt de openbaarheid het loodje.
Het verband met de monarchie ontgaat mij, tenzij vanwege de bijzondere behandeling, zoals bij Bernhard.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#19 Folkward

@8 De dag van de arbeid heeft nooit veel aandacht gehad in Nederland, en dat is echt niet omdat het al sinds 1949 op de ‘day after’ wordt gevierd. Overigens had ik -eigenlijk- nog wel een beschouwend artikel gehad over de (achtergrond van de ) dag van de Arbeid, meer dan ‘alleen’ Afschrijvingen, al is die aardig.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#20 ed

Het koningshuis gaf met Beatrix een goede voorbeeldfunctie voor het volk en de mensenrechten ,dat is iets wat ik tezamen met ±78 procent v/d bevolking zeer zeker niet voldoende kan zeggen van de huidige regering en Brussel .
Ik denk dan ook niet dat er met de volgende verkiezingen nog enige winst te behalen is voor neoliberalen en republikeinen .
Toevallig las ik net weer iets over Ireland en ECB :
http://weblogs.nos.nl/londen/2013/04/29/ireland-says-no/

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#21 P.J. Cokema

Als er wat dan ook bestuurd moet worden, dan zou dat als een maastchappelijke plicht gezien moeten worden, die we allemaal een keer moeten vervullen. Maar omdat velen geen zin hebben hun baantje tijdelijk op te moeten geven voor een verantwoordelijkheid waar ze echt op afgerekend kunnen worden, heeft de meerderheid van het volk de voorkeur voor ‘gedelegeerde verantwoordelijkheid’.

Geef je de touwtjes uit handen, moet je niet chagrijnig worden als de ander er ook aan trekt.

Waarom meer alternatieven dan zelfbestuur onderzoeken?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#22 FiFa

@lapis,

Helemaal mee eens.
De dag van de arbeid zou mooi de dag van de werkeloosheid kunnen worden, hebben we iets te vieren en kunnen we luie vakbonden en sommige politieke partijen misschien wel weer scherp krijgen en houden (zover mogelijk).

Gisteren ben ik thuis gebleven en vandaag lekker ergens aan het water 1 mei gevierd met mijn meisje, het was heerlijk rustig, mooi(er) weer en de vogeltjes floten de Internationale en de (rode) wijn bij de lunch was iets te veel maar wel smakelijk.

Ja, morgen wel weer aan het werk maar ik heb gelukkig geen blaffende baasjes in de buurt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#23 Krekel

”Ook leuk dat Sargasso ongeveer tien artikelen aan Koninginnedag en aanverwante zaken besteedt en tot nu toe welgeteld nul aan de Dag van de Arbeid. Bea wint het hier toch van Marx.”

Ja wel opmerkelijk inderdaad, maar toch jammer dat Marx het op zijn beurt dan kennelijk weer zo makkelijk van Proudhon wint. Wat dat betreft was een Sargasso-artikel over de oorsprong van de 1 Mei-viering misschien wel gepast geweest, aangezien het ooit begonnen is met de gedenking van ter dood vermoordde anarchisten i.p.v. marxisten.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#24 parallax

Wat betreft democratie is het een grote misvatting dat meer te kiezen leidt tot betere keuzes maken.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#25 Bas

Wat ik vaak mis in dit soort discussies is het stilstaan bij de waarde van de (Nederlandse) monarchie. Neem die paar boten vol buitenlandse prinsen/koningen die langs boten met daklozen, jostiband, dansende homo’s varen. Dat klinkt wellicht flauw, maar lijkt me een aardig voorbeeld van significante betekenis. Een paar van die sultans zullen het er niet mee eens zijn, maar ze zien dat het hier kan. Een monarch die daar pal achter gaat staan dwingt toch enig respect af. De poppenkast, zoals velen het noemen, maakt het mogelijk om die symbolische landvertegenwoordiging dergelijke impact te laten hebben. Verder vertaalt die waarde zich natuurlijk ook in verbondenheid voor veel mensen, en simpelweg ook financiële waarde die indirect voortvloeit uit de pr-ritjes van de royals.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#26 objectief

@25:
Onze constitutionele monarchie is uiterst democratisch, al sinds 1850 ongeveer.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#27 Michel

Dank, interessant om eens alle mogelijkheden op een rij te zien. Ik blijf er echter toch bij dat een monarchie gewoon niet van deze tijd is: hoe kun je nou een staatshoofd kiezen door loterij, en die dan ook nog voor het leven benoemen. Dat gaat goed zolang het goed gaat, maar wat als het fout gaat?

Belangrijk is het volgens mij om de discussie van de functie te scheiden van de manier waarop hij wordt ingevuld.

De invulling: @7 HansR zegt interessante dingen over het (niet) functioneren van een systeem dat is gebaseerd op persoonlijke macht. Hij of zij is wel gekozen, maar juist door het feit dat hij is gekozen heeft hij/zij een veel te krachtig mandaat voor een ambtstermijn die niet of heel moeilijk ingekort kan worden. In de VS zie je het zelfde. Een poldermodel is dan beter. Dat betekent dat een persoon die regeert ten alle tijden moet zoeken naar coalities. Dat gaat niet samen met directe verkiezingen. Meer van het zelfde – in dit geval dus meer democratie – is niet altijd beter. Maar hij of zij moet wel gekozen zijn via een parlement, of een kiesraad dat op zijn beurt wel direct is gekozen. Een getrapt systeem dus, en he voila dat hebben we al in Nederland.

De functie: een staatshoofd moet volgens mij boven de partijen staan. Liever iemand die zijn sporen al verdiend heeft, een wat oudere staatsman of vrouw die zich niet meer waar hoeft te maken. Iemand met veel ervaring en getoond heeft geen (al te erg) partijpoliticus te zijn. De functie is dan vooral het bewaken van de democratie, assisteren bij het vormen van een regering, bemiddelen tussen partijen.
Iemand op de hoogste plek, maar zonder echte macht, alleen indirecte macht.

En HansR: ik ben heel benieuwd naar je verslag van je ervaringen in Frankrijk!

  • Vorige discussie