‘Dit is mijn land niet meer’

Foto: Jrwooley6 (cc)

RECENSIE - De Turkse schrijfster en journaliste Ece Temelkuran woont sinds 2016 in Kroatië. Ze is haar land ontvlucht nadat vrienden en collega’s het slachtoffer werden van Erdogan’s jacht op dissidenten. In Zagreb werkte ze aan een nieuw boek dat bedoeld is als waarschuwing voor de sluipende opkomst van een rechtspopulistische dictatuur. Het boek is onder de titel ‘Verloren land, de zeven stappen van democratie naar dictatuur’ onlangs in het Nederlands vertaald. In Turkije hebben we te laat ingezien wat er gebeurde, we hadden eerder in actie moeten komen, schrijft Temelkuran. Ze hoopt dat het in de Verenigde Staten, Engeland, Duitsland en andere landen niet zo ver komt. Want hoezeer ze ook verschillen van Turkije, overeenkomstige tendensen zijn ook in het westen duidelijk aan te wijzen.

Verloren land is geen boek dat de opkomst en machtsovername van Erdogan en de AKP in stappen beschrijft. Het gaat over Turkije in de afgelopen decennia, maar vooral over de maatschappelijke en culturele tendensen die het succes van een autoritair regime beïnvloeden en die evengoed waarneembaar zijn in Brexit-Engeland, Trump’s VS, Orbáns Hongarije, Poetins Rusland en het Duitsland van de AfD. De ondertitel is dan ook minder goed gekozen. Het boek gaat niet over een welbewust plan voor machtsovername, maar vooral over fasen waarin mensen zich door autoritaire leiders en maffia-achtige structuren laten meeslepen en bedonderen.

Het begint met de invoering van het concept ‘het echte volk’. Dat ‘volk’ (als je daar ondanks alle verscheidenheid die ook in de Turkse bevolking bestaat van wil spreken) vroeg volgens Temelkuran aanvankelijk ‘heel bescheiden’ niet meer dan een beetje politieke beleefdheid, een beetje respect. Het werd voor de leiders politieke handelswaar waarmee ze hun macht opbouwden terwijl ze ondertussen iedereen die er kritiek op leverde wegzetten als ‘vijanden van het volk’, de arrogante elite. En dan vooral de links georiënteerde elite, waar Temelkuran duidelijk toe behoort. Ze vraagt zich terecht af hoe het mogelijk was dat Erdogan ‘het echte volk’ tegen haar en haar verwanten op kon zetten, terwijl de uitbuiters van het grootkapitaal, die geen enkel respect tonen voor de minder bedeelde groepen in de Turkse bevolking, buiten schot bleven. Waar is het besef van  klassenstrijd gebleven?

Irrationaliteit

Ece Temelkuran is journalist, haar nieuwe boek is meer een literair essay. Dat blijkt uit haar beschouwingen over de ‘infantilisering’ van de politieke taal in de aanloop naar een dictatuur en de schaamteloosheid waarmee leugens en onrecht werden toegedekt. Politieke debatten worden gereduceerd tot kooigevechten waarin alleen winnen of verliezen telt. Compromissen bestaan niet meer. Het advies aan de populist voor zijn optreden in de media luidt zo ongeveer als volgt:

Doe een explosieve uitspraak, zaai verwarring tussen links en rechts, richt je pijlen op kwetsbare compromissen en rond de discussie af door te wijzen op wat het ‘echte volk’ vindt en wat jij dan vervolgens gaat uitvoeren.

De irrationaliteit neemt toe en, waarschuwt Temelkuran, dat leidt tot grote vermoeidheid bij degenen die wel aan de ratio en de Aristotelische argumentenleer willen blijven vasthouden. Haar boek is voor een deel ook autobiografisch in de zin dat ze haar eigen aanvaringen met de nieuwe Turkse leiders sinds de jaren negentig laat terugkomen. En het is zeker ook een kritiek op al haar collega’s (in Turkije en elders) die, schipperend op het hellende vlak, al dan niet uit vermoeidheid, uiteindelijk toch meegingen met het nieuwe regime.

Immuun

Temelkuran heeft het niet begrepen op afstandelijke intellectuelen die de toenemende invloed van het rechtspopulisme op enige afstand met zorg gadeslaan maar niet verder komen dan er over te schrijven. Of mensen die denken dat als de populisten het establishment blijven verstoren er vanzelf wel een keerpunt komt dat leidt tot verandering en vernieuwing van de democratische instellingen. Het zijn allemaal legitimaties van de opbouw van een dictatuur en Erdogan, Orbán, Poetin en Trump bewijzen dat het zo niet loopt. We moeten constateren dat rechtspopulistische politiek tot nu toe immuun is gebleken voor morele oproepen, voor confrontatie met de feiten en voor ontmaskering van leugens. Het is een deprimerende boodschap.

neoliberalisme

De analyse van de ontwikkeling van democratie tot dictatuur die Ece Temelkuran door het boek heen weeft is voor andere landen interessant omdat zij het verband legt met culturele trends (polarisatie via sociale media), maar ook met de neoliberale economie die zich sinds Thatcher ontwikkeld heeft volgens het TINA-principe (there is no alternative). Een aspect daarvan dat we in alle westerse landen terugzien is de inkrimping van de staat. In Turkije heeft dit geresulteerd in een éénpartijstaat, of eigenlijk de vervanging van staatsorganen door een maffia-achtige organisatie van AKP-getrouwen, vazallen in een financieel-economisch netwerk die de leider overeind houden en daarvoor door hem goed beloond worden.

Wat Temelkuran vooral dwars zit is dat in haar ogen mensen in de kille, competitieve en individualistische cultuur van het neoliberalisme hun basisgevoel voor empathie zijn kwijtgeraakt. Ze wijt dat aan het systeem waarin de winnaars zich alles toeëigenen en geen schaamte meer voelen over onrechtvaardigheid. Dit ‘ethische vacuüm’ van het neoliberalisme geeft de rechtspopulisten de kans om de massa met nieuwe idealen en positieve gevoelens over hun identiteit aan zich te binden. Het verlangen naar respect wordt door een zelfverzekerde leider met een simpel verhaal over goed en slecht bevredigd. De slechteriken zijn de elite, heksen van vrouwen, buitenlanders, verraders, iedereen buiten ‘het echte volk’.

het gelach verstomt

In Turkije is dat ‘echte volk’ onder het regime van Erdogan’s AKP in een stemming geraakt die op z’n minst een deel van de oppositie moedeloos heeft gemaakt. Wie jarenlang heeft gedacht: zó ver zullen ze toch niet gaan, komt nu in een stadium waarin het gelach en het sarcasme verstomt en het fatalisme ‘de menselijke geest vergiftigt.’ Want zo ver gaan ze wel, kunnen we na de gemeenteraadsverkiezingen van dit voorjaar concluderen.

De conclusie die Ece Temelkuran inmiddels heeft getrokken is: ‘Dit is mijn land niet meer.’ Wat haar nu drijft is ons te overtuigen om het hier niet zo ver te laten komen. Hoezeer de situatie hier in Europa of in de VS ook verschilt van die in Turkije het zijn juist de minder oppervlakkige algemene kenmerken van het populisme die de grootste invloed hebben en die hier evengoed als daar van kracht zijn. Het indrukwekkende van Verloren Land is dat de voortdurende neiging die je hebt om te denken dat het over een heel specifieke situatie dáár gaat toch regelmatig onderuit gehaald wordt door analyses die onmiskenbaar óók voor hier gelden. Temelkuran komt met waarschuwingen die je niet kunt negeren. Jammer is wel dat zij nauwelijks een antwoord heeft op de vraag die ze ook bij haar lezingen in Europa nogal eens krijgt: maar wat moeten we dan doen? Dat is, denk ik, iets dat we toch hier zullen moeten uitzoeken.

Ece Temelkuran, Verloren land; de zeven stappen van democratie naar dictatuur. Anthos uitgevers, maart 2019, €21,99/e-book €12,99

Reacties (16)

#1 Co Stuifbergen

Het lijkt alsof mensen vanzelf weer meer solidair worden als ze zekerheden hebben (vast werk, vaste woonruimte).
Zouden linkse partijen hieraan prioriteit moeyen geven ten koste van immigranten?

  • Volgende discussie
#2 majava

Antwoorden zoeken is waar ik ook altijd mee bezig ben. Ik stuit dan wel elke keer tegen al die dingen aan, waar je die rechts-populistische politici van kunt beschuldigen, die ooit echt niet door de beugel konden, maar die nu door de aanhang schouderophalend of zelfs goedkeurend worden beschouwd. Ze mogen liegen, frauderen, racistisch zijn, nepotistische trekjes vertonen en noem maar op. Overal komen ze mee weg. Wat doe je daar dan tegen?

Ik heb vaak het gevoel dat hoe de democratie is opgezet onvoldoende checks and balances heeft, omdat veel van de ethisch-morele waarden als ongeschreven regels bestaan. Wellicht is dat een deel van het antwoord: schrijf ze maar op.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Cerridwen

Belangrijk voor de ontwikkeling in Turkije is dat er een lange autocratische traditie is, tot voor kort was het de (linkse?) nationalistische elite die achter de schermen aan de touwtjes trok. De AKP met Erdogan heeft enorm veel werk verzet om deze af te breken, om vervolgens zijn eigen machtsstructuren te vestigen. De periode dat Turkije een werkelijk open democratische maatschappij was heeft uiteindelijk niet zo lang geduurd.

En juist omdat de ijzeren greep van de nationalisten nog maar zo kort geleden is, was het lastig voor de oppositie om op cruciale momenten de macht van de AKP te beteugelen.

Overigens moet er ook aandacht uit gaan naar het democratische systeem dat het would be dictators meer of minder makkelijk kan maken. In Turkije speelt de hoge kiesdrempel van 10% een belangrijke rol, waardoor de AKP met een minderheid aan stemmen toch de absolute meerderheid in het parlement kon bemachtigen en zo cruciale grondwetswijzigingen kon doorvoeren. En meer recent heeft Erdogan het wapen van het referendum ingezet om zichzelf veel meer macht te geven.

Toch vecht ook in Turkije de oppositie terug. De lokale verkiezingen van dit jaar boden en sprankje hoop.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Jos van Dijk

@1: Prioriteit zeker, maar waarom ten koste van immigranten? Dat botst weer met het principe van gelijke rechten.
@2: checks en balances zijn cruciaal in de rechtsstaat. Ik betwijfel of je alles dicht moet timmeren met regels.

De belangrijkste voorwaarde voor democratie is wat mij betreft de ruimte voor tegenspraak. Het grootste probleem van dictators als Erdogan is dat ze hun eigen waarheden absoluut achten en elk tegengeluid hoe dan ook proberen in te dammen. Als het te luid wordt met geweld. Daar gaat de inlijving van de pers, scholen en andere maatschappelijke instellingen in het partijapparaat aan vooraf. De kliklijn van de FvD voor andersdenkende leraren en het idee voor een aparte FvD zuil geven te denken.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Jos van Dijk

Een bericht dat me in relatie tot dit boek opviel. De gelauwerde ontwikkelingswerker Nico Keulemans heeft onlangs zijn koninklijke onderscheiding teruggegeven:

‘Zeer tot mijn spijt neem ik afstand van deze koninklijke onderscheiding. Ik ben tot deze uitzonderlijke stap gekomen uit protest tegen de sluipende ontmanteling van de rechtsstaat die Nederland is. Van deze rechtsstaat-in-naam wens ik niet langer de versierselen te dragen.’

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Bismarck

@4: “Prioriteit zeker, maar waarom ten koste van immigranten?”
Je laat je meenemen in een valse tegenstelling. Juist links maakt men werk van vaste huisvesting en vast werk, punt is dat links (daar bedoel ik de partijen ter linkerzijde van de Europese sociaaldemocraten mee) nooit daadwerkelijk aan de macht is en er dus geen werk van gemaakt wordt (rechts streeft heel duidelijk naar het tegenovergestelde en dus komt er op zijn best het compromis van behoud van de status quo uit, TINA speelt hier een heel duidelijke rol sinds eind jaren ’80).

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Co Stuifbergen

@4, @6: Inderdaad kan wetgeving om werknemers/huurders te beschermen goed samengaan met een humaan asielbeleid.
Daarmee bedoel ik dat, als de burgers minder financiële zorgen hebben, ze een humaan asielbeleid steunen.

Dus ik kan mij voorstellen dat een linkse partij als hoogste prioriteit heeft om de eigen bevolking zekerheid te geven.

Van de andere denk ik dat veel PVV-stemmers gewoon een baan en een woning te hebben, en dat de armsten zelden stemmen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 Gijk de Rooyer

Interessante waarneming door #1. Ik zou het tegenovergestelde willen beweren; hoe meer- en hoe langer- mensen wennen aan bestaanszekerheid, hoe meer die als vanzelfsprekend wordt ervaren en hoe minder begrip voor/solidariteit met de ander die het, in welk opzicht dan ook, minder getroffen heeft….

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Cerridwen

@7: Het lijkt me niet dat er een duidelijk verband is tussen het hebben van financiële zorgen en de mening over het asielbeleid. Het is eerder andersom: in tijden van economische voorspoed kunnen we ons druk maken over andere zaken, bijvoorbeeld immigratie. Kijk bijvoorbeeld hier eens naar:

https://www.politico.eu/interactive/european-elections-most-important-issues-facing-the-eu/

Als het economisch beter gaat, nemen de zorgen over immigratie toe. Immigranten gaan bovendien ook liever naar landen met een hoge welvaart, dus daar zit ook nog een feedbackloop.

In plaats van de ijdele hoop dat links beleid vanzelf tot minder aanhang van anti-immigratiepartijen leidt, kan links zich voor electoraal succes beter richten op de issues waar ze sterk staan: sociale voorzieningen, inkomensverdeling, en misschien ook klimaat/leefomgeving. Links heeft wat dat betreft baat bij een zo rustig mogelijk beleid rond immigratie. Dus niet teveel en zo soepel mogelijke opvang.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Co Stuifbergen

@8: Daar zit wat in. De Pvda verloor kiezers, toen haar achterban goede huisvesting, vakantiedagen en gratis hoger onderwijs gekregen had.

Want de nakomelingen van de arbeiders vinden dat ze helemaal op eigen kracht een goed inkomen verworven hebben.
(en natuurlijk komen een diploma e.d. niet vanzelf)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 AltJohan

Ik denk dat de sociaal democratie alleen maar kon ontstaan vanuit de vooruitgang van de jaren ’50 ’60 ’70 met daarna ook nog decennia van economische groei voor de boeg.

Ook was er lange tijd een mono-etnische bevolking met relatief dichte grenzen. Ook beheerste het westen de wereld-economie vrijwel totaal.

Veel waar die sociaal democratie op gebouwd is is nu verdwenen.

De VS wat een immigratieland is zonder mono-etnische bevolking is die sociaal-democratie nooit op die manier ontstaan.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 JANC

@11: Jammer dat je hebt bij jouw hersenspinsels houdt en niet naar de geschiedenis hebt gekeken. Je weet wel, boeken enzo, of om mijn part wikipedia

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 AltJohan

@Jos van Dijk: “…. en het idee voor een aparte FvD zuil geven te denken.”
Een verzuilde samenleving lijkt niet ideaal, maar misschien is het nog niet eens zo’n slecht idee. Nederland beleefde ondanks de verzuiling een enorme economische groei en vooruitgang.

Een FvD/PVV zuil is misschien wel het begin van de oplossing.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 JANC

@13: Of was het desondanks?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 kneistonie

@13: de verzuiling hield geen rekening met het ideaal van iedereen aan het stromend water, gas en electrica. Met verzorgingstehuizen eigenlijk ook niet. Blijft over: omroepverenigingen.

FvD/PVV het voordeel van de twijfel gunnen? Ik weet niet of ik zover ben, ondanks alles.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 Jos van Dijk

@13: over het verband tussen verzuiling en welvaart kunnen historici misschien meer vertellen. De concurrentie tussen verschillende zuilen was wel een garantie voor tegenspraak en een zekere balans in de politiek; zie de resultaten bij de verkiezingen waarin partijen elkaar afwisselden.

Oorspronkelijk hadden de zuilen emancipatie als doel voor hun eigen groepering. Dat vereiste ook de nodige disciplinering van de aanhang in denken en doen. Emancipatie zie ik niet bij de rechtspopulisten, blijft over de de disciplinering van de achterban en het kweken van slaafse navolgelingen. Eng.

  • Vorige discussie