De kop uit het zand?

Foto: copyright ok. Gecheckt 01-11-2022

Een tijdje geleden kwam een geleerde uit Delft in het nieuws, omdat hij meende dat er reden was om aan te nemen dat buitenaardse wezens de aarde wel eens aandeden. De natuurwetten maken dat vrijwel onmogelijk, en geloof in UFO’s geldt om die reden dan ook als pseudowetenschap.

De man sprak over UFO’s in zijn vrije tijd, maar gegeven zijn positie als medewerker van een wetenschappelijke instelling, meende de Delftse universiteit dat het toch beter was een begeleidingscommissie in te stellen (meer). Alleszins redelijk.

Voor een soortgelijk incident gaan we iets terug, toen een Nederlandse oudhistoricus schreef dat de Griekse ingenieur Archimedes met spiegels vijandelijke schepen in brand had gestoken. Als oudheidkundige moet hij hebben geweten dat het niet in de bronnen stond, en als academicus moet hij over voldoende ontwikkeling hebben beschikt om te weten dat dit in strijd was met de natuurwetten. Noch zijn universiteit, noch zijn collega’s zagen in deze verkondiging van pseudowetenschap echter reden een begeleidingscommissie in te stellen.

Het geval was te grotesk om verborgen te blijven. Omdat ik een laagdrempelige website beheer, kreeg ik er vragen over. Ik kan zo snel veertien mailtjes terugvinden van mensen die hun vertrouwen in de wetenschap waren kwijt geraakt.

Het is maar één voorbeeld van de wijze waarop de wetenschap haar eigen sceptici creëert. Een kleine 30% van de correspondenten van mijn website, die zich beslist niet presenteert als wetenschapsvijandig, gelooft niet meer dat de universiteiten goed bezig zijn. De conclusies van wetenschappelijk onderzoek worden vaak gewoon terzijde geschoven: wetenschap is ook maar een mening, en trouwens, in de Haagse politiek worden conclusies over pakweg slaapklinieken, het klimaat, de islam, kinderopvoeding, obesitas en migratiecijfers even moeiteloos genegeerd. En laten we wel zijn: de afhandeling van de Archimedeskwestie – of beter: het gebrek aan afhandeling – suggereert dat althans sommige academici ook niet al te veel inzet hebben voor de waarheid.

De burger, de politiek, de onderzoekers: het is overdreven te zeggen dat helemáál niemand nog houdt van de wetenschap, maar het vertrouwen kon stukken beter en de voorspelbaarheid van de affaire-Stapel heeft weinig gedaan om het beschadigde vertrouwen te herstellen.

Het wonderlijke is nu dat allerlei vooraanstaande bestuurders hebben gezegd dat er niets aan de hand is. Robbert Dijkgraaf van de KNAW herhaalde in de media dat alle wetenschappelijk onderzoek werd gecontroleerd en dat het dus mocht worden vertrouwd (een dijk van een ignoratio elenchi), Jos Engelen van NWO zei iets soortgelijks, Elmer Sterken van de RUG zei dat cijfers over wetenschappelijk wangedrag overdreven waren omdat hij ze niet geloofde (briljant) en Sijbolt Noorda, de voorzitter van de VSNU, verklaarde met droge ogen dat het vertrouwen in de wetenschap onverminderd hoog was. Men verkeert nog volop in de ontkenningsfase.

Begrijp me niet verkeerd: wetenschap is even fascinerend als belangrijk. Ik ben niet kritisch omdat ik er zelf niet in geloof. Maar ik zie óók dat de KNAW, de VSNU en NWO het snel verdampende vertrouwen almaar niet onder ogen willen zien en juist daardoor de problemen vergroten. Ik zie verder onderzoekers die, vanuit een verkeerd begrepen collegialiteit, pseudowetenschap niet met de vereiste inzet bestrijden. En ik zie burgers die hun vertrouwen verliezen.

Eergisteren begon  er iets te schuiven: de VSNU scherpte de regels aan om wetenschapsfraude te bestrijden. Er wordt veel verwacht van landelijke raammodellen, zo lees ik. Het is makkelijk daarover sarcastisch te doen, maar het voordeel van symboolpolitiek is dat tenminste niet meer wordt ontkend dat er een probleem ligt.

Iets soortgelijks gebeurde gisteren: de staatssecretaris eiste een onderzoek naar “wat de overheid kan doen om het vertrouwen in de wetenschap te versterken”. Dit is baanbrekend nieuws, want het betekent dat de zelfpresentatie van KNAW, VSNU en NWO op het allerhoogste niveau niet langer wordt geloofd.

Je kunt daar op twee manieren naar kijken. Je kunt zeggen dat het onverdiende wantrouwen jegens de wetenschap nu doordringt tot regeringsniveau. Halbe Zijlstra, die al eerder bezuinigde op cultuur, is makkelijk te typeren als iemand zonder begrip voor zaken van waarde. Je kunt ook zeggen dat de staatssecretaris nu een begin maakt met wat de genoemde organisaties al zélf hadden moeten doen: bekijken of het wetenschappelijk systeem zélf niet het grootste obstakel is voor de wetenschap.

De lezer weet dat ik neig naar het tweede standpunt. Het huidige systeem, waarin wel geld is voor onderwijs en onderzoek, en waarin die twee taken ook worden gecontroleerd, laat de burger te vaak in de kou staan. Ook de derde wettelijke taak van de universiteiten, de kennisoverdracht, zou echter moeten worden gefinancierd en gecontroleerd. Doordat dit laatste niet gebeurt, krijgt de burger niet de informatie die de wetgever hem garandeert, en de burger antwoordt daarop met wantrouwen. Het huidige systeem bevat een structuurfout.

Ik vraag me af of Zijlstra begrijpt hoe fundamenteel de problemen zijn. Het verlies van vertrouwen in de wetenschap is in elk geval voor mijn correspondenten vaak onomkeerbaar. Als zij representatief zijn, zal het werk van de onderzoekscommissie vooral bestaan uit het dempen van de put waarin het kalf al is verdronken. Laten we echter hopen dat ik me vergis, en in elk geval constateren dat Zijlstra, door te laten toetsen of de geruststellende woorden van de wetenschapsbestuurders waar zijn, een goed begin maakt.

Foto: Markus Ram

Reacties (20)

#1 Eric

Mij heeft het altijd verbaasd dat Cees Dekker zijn baan als wetenschapper kon behouden, terwijl hij tegelijkertijd Intelligent Design propageerde. Hij hanteerde een fundamenteel onwetenschappelijke benadering: iets is niet te verklaren, dús moet er een hogere macht aan het werk geweest zijn. De wetenschappelijke benadering zou zijn: er is iets bijzonders aan de hand, we stellen een theorie op en we gaan die theorie toetsen. In het geval van Intelligent Design was de theorie blijkbaar het sluitende antwoord zonder toetsing…

Voor de duidelijkheid: een wetenschapper mag van mij het scheppingsverhaal aanhangen, als hij dat voor zichzelf kan combineren. In dit geval ging het echter om een wetenschapper die wetenschappelijke principes opzij zette voor een resultaat.

  • Volgende discussie
#2 frank

Goede bespiegeling.

Alleen zit de echte rot in de wetenschap niet bij het waarschijnlijk relatief beperkt aantal fraudegevallen (en het bagetaliseren daarvan), maar in een totaal ontsporend competitief klimaat waaraan NRC Handelsblad afgelopen zaterdag een groot artikel besteedde. http://www.nrc.nl/nieuws/2012/03/17/publicatiedrift-wetenschappers-neemt-groteske-vormen-aan/

Steeds meer wetenschappers richten hun werk precies zo in dat ze goed scoren op willekeurige citatie criteria. Daarin zijn we als Nederlanders weer zo efficiënt dat elke moraal bijzaak wordt en dat het wel haast moet leiden tot nieuwe incidenten (zoals b.v. met de Poldermans groep in Rotterdam). Ik verbaas me er over dat de waarden waar wetenschap voor zou moeten staan: nieuwsgierigheid, zoeken naar oplossingen van vragen en de kennis die uit de zoektochten voortvloeit te delen met anderen zo gemakkelijk zijn ingeruild voor de terreur van het voldoen aan afrekencriteria.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#2.1 jb - Reactie op #2

Dat aspect mis ik ook in het verder goede verhaal van Lendering. Niet alleen PR afdelingen van universiteiten bestuderen hoe ze goed op lijstjes scoren, maar ook de onderzoekers zelf kunnen niets anders meer dan hun activiteiten zodanig inrichten dat ze goed scoren volgens de gehanteerde criteria.

  • Volgende reactie op #2
#2.2 Christian - Reactie op #2

Het is nog erger: beter scoren op lijstjes was een van de belangrijkste motivaties voor de fusiebesprekingen van Leiden, Delft en Rotterdam

  • Volgende reactie op #2
  • Vorige reactie op #2
#2.3 McLovin - Reactie op #2

Probleem met wetenschap is hetzelfde als met politiek: teveel ego’s en carrièretijgers die teveel eigenbelang najagen en het gezamenlijk belang al lang uit het oog verlopen hebben.

  • Vorige reactie op #2
#3 Mies ter Ize

Had de rkk niet de Index librorum prohibitorum (lijst van verboden boeken)? Laten we ook zo’n lijst opstellen voor wetenschappelijke publicaties. :lol:

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Joost

Op de Vrije Universiteit lopen hoogleraren die rondbazuinen dat er een God bestaat. Misschien moeten die eens wat wetenschappelijke begeleiding krijgen?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Bullie

Geloof en wetenschap zijn geenszins strijdig

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5.1 Bismarck - Reactie op #5

Ik zou eerder zeggen alleszins. Geloof betekent zaken voor waar aannemen zonder enige verificatie en zelfs tegen falsificatie in.

  • Volgende reactie op #5
#5.2 Joost - Reactie op #5

Geloof en wetenschap zijn mutually exclusive.

  • Volgende reactie op #5
  • Vorige reactie op #5
#5.3 Maarten - Reactie op #5

Religie = één absolute waarheid en geen vragen.
Wetenschap = een heleboel waarheden en heel veel vragen.

Wetenschap wordt gesmoord door een overdaad aan vragen, zoals religie is gestikt door een gebrek aan vragen. Wetenschap is zo verstrooid als democratie, maar kan niet democratisch zijn. Religie is absoluut als dictatuur, maar volstrekt afhankelijk van haar populatie.

Dat is hoe het ‘probleem’ fundamenteel is.

  • Volgende reactie op #5
  • Vorige reactie op #5
#5.4 Mozzarella - Reactie op #5.3

Religie = Zoeken naar zingeving
Wetenschap = Zoeken naar kennis
Deze twee zaken hoeven elkaar niet in de weg te staan. Iedereen heeft irrationele ideeën, van Nobelprijswinnaar tot Ayatollah. Zolang ze je wetenschappelijke werk niet beïnvloeden is er niets aan de hand.

#5.5 Mies ter Ize - Reactie op #5

Inderdaad zijn geloof en wetenschap geenszins strijdig. Vertrouwen in de wetenschap is een andere verwoording van: geloof in de wetenschap.

Overigens is vertrouwen in de wetenschap geen wetenschappelijke attitude. Twijfel hoort de grondhouding te zijn. Falsificatie, Popper, weet je wel.

  • Vorige reactie op #5
#6 TisMeWat

Al is er niets op tegen dat wetenschapsfraude nu beter wordt gezien/aangepakt, laten we niet vergeten dat de sentimenten hiervan stammen uit de “quasi-skeptische” hoek van de klimaatontkenners, wat eerder een groep van verdwaasde, sektarische “geloofsgenoten” is, dan echt skeptisch.

Prima om fraude aan te pakken, verkeerd om iedere oprisping van de “usual suspects” achterna te lopen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Harm

Ik vind wetenschap ontzettend spannend: ik kijk elke dag in de krant of het heelal er misschien weer een nieuwe dimensie bij gekregen heeft.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 J.Morika

Lendering mag neigen naar het tweede standpunt (iets waar niet al te gek veel bezwaar tegen wordt ingebracht, althans niet door mij), er is echter nog een derde standpunt mogelijk. En dat derde standpunt is dat er (althans tenminste in Nederland) niet meer zoiets bestaat als een “wetenschappelijk systeem“. Wij hebben hier in Nederland weliswaar bijvoorbeeld een Koninklijke Academie van Wetenschappen, maar daarin zijn naast de algemeen erkende (natuur)wetenschappen ook de faculteiten van de psychologie en theologie etc. vertegenwoordigd. Ik heb altijd begrepen dat de wetenschappen zich, naast de onderwerpskeuze, ook onderscheidden naar methode. Maar ik kan me helemaal geen methode meer voorstellen die door de psychologie en/of theologie, als wel door de natuurwetenschappen gebruikt wordt. Ik denk dat het hierdoor komt dat sommigen wel, en sommige anderen geen gevaar zien in onwetenschappelijke fenomenen als geëtaleerd door Stapel: het kan heel goed zijn dat dit gevaar bij sommige wetenschappen niet op de loer ligt en bij andere wetenschappen wél.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 jb

Geloof en wetenschap hoeven niet strijdig te zijn, maar geloof verpakken als wetenschap of wetenschap als geloof is wel zeer kwalijk. Dekker en intelligent design is een mooi voorbeeld van het eerste, Dawkins een voorbeeld van het tweede. Beiden horen niet thuis op een universiteit.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9.1 Olav - Reactie op #9

Dawkins verpakt wetenschap als geloof? Kan je daar een voorbeeld van geven?

#10 Ernest

Welk publiek moet de wetenschap vertrouwen? Ik denk dat veel mensen wetenschappelijke resultaten beoordelen naar hun betrouwbaarheid en nut in hun dagelijks leven. En dat is bijvoorbeeld de voorlichting en publiciteit over voeding en gezondheid. En dan blijkt dat er niet zo’n grote relatie is tussen de makers en producenten van ons voedsel en de mensen die ons lichaam en voedsel bestuderen. Dat roept vragen op, denk ik.
1. De communicatie van wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld. “aardappels zijn slecht voor de maag” wordt soms een half jaar later weersproken door “gebakken aardappels goed tegen nierziekten”. Die communicatie is niet voor het gewone publiek bedoeld, maar om de politiek te laten zien dat er wetenschap bedreven wordt en dat er resultaten zijn. De aard van de resultaten doet er voor de communicatieburo’s niet toe.
2. De relevantie van wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld. Hoeveel moeite kost het het wel niet om de industrie te bewegen om het inzicht dat veel zout en suiker in voedingsmiddelen niet goed is, toe te passen?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 pedro

“in de Haagse politiek worden conclusies over pakweg slaapklinieken, het klimaat, de islam, kinderopvoeding, obesitas en migratiecijfers even moeiteloos genegeerd”

Tsja… Jona Lendering debiteert hier weer een aantal kwesties, waar de Haagse politiek de meerderheid van de wetenschappers volgt, maar die blijkbaar niet overeenstemmen met de mening van Lendering. Ik kan me verder voor een deel wel inleven in zijn betoog, dat de wetenschap op een of andere manier in onze tijd van vrijheid van meningsuiting schijnbaar steeds minder vertrouwen geniet (vooral van niet wetenschappers, zou ik zeggen), en ik ben het met hem eens, als hij het betreurt, dat tegenwoordig veel te vaak wetenschap als een mening gezien wordt, maar dan zal hij toch moeten vermijden, dat hij door het noemen van bijvoorbeeld klimaat, islam, en migratiecijfers zelf de wetenschap ondergraaft. Als hij werkelijk geïnteresseerd is in het herstel van het gezag van de wetenschap, zou hij hier een pleidooi houden voor het primaat van de wetenschap over wetenschappelijke onderwerpen, in plaats van zich op publicitaire randzaken te concentreren en de zojuist genoemde onderwerpen te benoemen, als zaken waar de wetenschap genegeerd wordt, want dat is juist in die zaken niet het geval.

Een groot deel van de bespiegeling van Lendering is dus best wel juist, maar zijn motieven zijn weer uiterst dubieus. Zijn motief hier is niet om de wetenschap een handje toe te steken, maar om de wetenschap een mes in de rug te steken. Vandaar ook zijn sneren naar de mensen die de wetenschap wel proberen te verdedigen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie