De echte Nicolaas van Myra (2/2)

[Lees hier deel 1] Als Nikolaas inderdaad leefde ten tijde van Constantijn de Grote, dan is aannemelijk dat hij aanwezig is geweest op het concilie van Nikaia in 325. Het belangrijkste discussiepunt was de organisatie van de kerk, maar er werd ook gesproken over het vraagstuk of God de Zoon wezensgelijk was aan of wezensgelijkend met God de Vader. In gewone mensentaal: is Jezus van Nazareth zelf God, of lijkt hij erop? Het laatste standpunt is eenvoudiger te rijmen met het monotheïsme: Jezus is dan het voornaamste schepsel van God, en niet, zoals in het eerste standpunt, zélf God. Niettemin is dat wel wat het Evangelie van Johannes schrijft, en de bisschoppen kozen daarom uiteindelijk voor dit laatste, welbeschouwd niet begrijpelijke standpunt: er is één God, maar in drie personen.

In het heiligenleven van Michaël de Archimandriet wordt er voortdurend op gehamerd dat Nikolaas een “vereerder van de Drie-eenheid was en een dienaar van die ene Persoon van de Heilige Drie-eenheid, onze ware God Christus.” Het is ook geen toeval dat hij drie meisjes van een bruidsschat voorziet, drie generaals redt en erin slaagt drie ter dood veroordeelden te redden. Michaël is duidelijk beïnvloed door latere dogmatische discussies, maar het is niet uitgesloten dat Nikolaas inderdaad aandacht heeft besteed aan dit onderwerp – al moet hij in zijn havenkerk wel concretere zaken aan zijn hoofd hebben gehad.

Een nogal late legende vermeldt echter een opmerkelijk detail: dat de man uit Myra tijdens een van de discussies, begeesterd door apostolische ijver, een andere bisschop een klap heeft verkocht. Dit is niet bepaald herderlijk optreden en het verbaast niet dat de voorzitter van de vergadering Nikolaas zou hebben verboden nog langer zijn bisschoppelijke gewaden te dragen. (Op Griekse iconen wordt Sint-Nikolaas nog altijd zonder mijter en mantel afgebeeld.) In feite is de anekdote nogal gênant, en we mogen daarom wellicht aannemen dat ze waar is, temeer daar in de tijd waarin dit incident voor het eerst wordt vermeld, de grote discussies over de Drie-eenheid voorbij waren.

Samenvattend zouden we kunnen zeggen dat Nicolaas bisschop is geweest van de havenstad Myra tijdens de regering van Constantijn de Grote. Het is moeilijk in de legenden een historische kern te ontwaren, want veel ervan hebben parallellen in Filostratos’ Leven van Apollonios en behoren dus tot de verhalen die destijds in Turkije werden verteld over elke charismatische, al dan niet christelijke godsdienstleraar. Zonder parallel in die verhalentraditie is de anekdote dat Nikolaas een bisschop een klap heeft uitgedeeld, en dat kan daarom historisch waar zijn.

Er is echter nóg een detail zonder parallel. We vinden het in het verhaal over de drie meisjes. Het verhaal zelf is niet uniek. Ook Apollonios schoot een arme vader te hulp. Er is echter een significant verschil: de motivatie. Filostratos maakt geen woorden vuil aan het lot dat de meisjes van een arme familie wacht. In de Nicolaaslegende wordt daar wel op ingegaan: ze zullen moeten gaan werken in het bordeel.

En dit is uniek in de antieke letteren. Ik kan niet beweren dat ik álles heb gelezen, maar uit het deel dat ik wel ken zijn mij geen voorbeelden bekend van heidense of christelijke religieuze leiders die bruidsschatten uitdelen uit zorg om de vrouwen. Deze vorm van feminisme past bovendien heel goed binnen het vierde-eeuwse christendom, waarin vrouwen een belangrijke rol speelden. Later, toen het nieuwe geloof de massagodsdienst van het Mediterrane gebied was geworden, kregen de oude attitudes ook vat op het nieuwe geloof en verslechterde de positie van de vrouwen. Nicolaas’ feminisme past meer in de vierde eeuw dan in de tijd van Michaël de Archimandriet. In feite is dit verhaal over het geven van geschenken, dat ook al geen miraculeuze opschorting van de natuurwetten veronderstelt, uniek. De conclusie lijkt onvermijdelijk dat het gewoon waar is.

De echte Nicolaas van Myra was dus – en dit staat historisch gewoon vast – de gever van geschenken aan mensen die niets konden teruggeven. Een simpel werk van naastenliefde, maar daarom niet minder inspirerend. De middeleeuwse kerk legde er daarom de nadruk op. De aarde was de mensheid als collectief bezit gegeven, en degene die daarvan een groter deel bezat, gaf de arme hooguit terug wat al van hem was. Daarom was het goed als rijken gaven aan de armen zonder dat dezen daarvoor een tegenprestatie hoefden leveren of de gever zich op zijn weldaad mocht laten voorstaan. Dit is de werkelijke, oerchristelijke boodschap van het Sinterklaasfeest: dat het goed is je welvaart te delen. Sinterklaas brengt kinderen die waarde bij door zelf het voorbeeld te geven. Als contrapunt bij het kapitalisme is Nicolaas van Myra onverminderd relevant.

En er is méér. De echte Nikolaas bekommerde zich om vrouwen. Een schatting van de Verenigde Naties leert dat momenteel tussen de 113 en 200 miljoen vrouwen demografisch “zoek zijn” als gevolg van eerwraak, huiselijk geweld, ruzies om bruidsschatten en andere vormen van geweld tegen vrouwen. Elk jaar sterven tussen de anderhalf en drie miljoen vrouwen aan wat “gender related violence” wordt genoemd. Ook in ons land worden vrouwen mishandeld en verdwijnen kwetsbare vrouwen in de prostitutie. Ook als protest tegen vrouwenmishandeling is de heilige Nikolaas helaas nog altijd actueel.