Crisis in 1458

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Arthur van Schendel twitterde al in 1906

Google kan wel inpakken. Gisterenavond kreeg ik een seintje dat er een nieuwe kleine zoekmachine voor het Nederlands online is, Kronos. Hij is nog in staat van ontwikkeling, ik heb hem nog nergens aangekondigd gezien, de interface is wat eenvoudiger dan die van andere zoekmachines. Maar hij biedt iets anders: historische diepte.

Je gebruikt Kronos om oude voorkomens van Nederlandse woorden te zoeken. Als basis gebruikt het systeem het Chronologisch Woordenboek dat Nicoline van der Sijs tien jaar geleden samenstelde en waarin ze van zeer veel Nederlandse woorden vermeldde wanneer ze voor het eerst werden opgetekend. Dat woordenboek is in Kronos uitgebreid met heel veel nieuwe bronnen — vooral oude teksten die te vinden zijn bij de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren of het al Project Laurens Jz. Coster. Je kunt daardoor ineens de woorden zien in de omgeving waarin ze echt gebruikt werden.

Soms worden Van der Sijs’ bevindingen ook nog eens sterk verbeterd. In 2002 kwam de eerste vindplaats voor crisis bijvoorbeeld nog uit 1763. Dankzij Kronos weten we nu dat Bartholomeus Engelsman het al in 1485 gebruikte (so en salmen die lopinge int begin niet stempen op dat crisis niet belet en wert).

Ook van sommige ogenschijnlijk nieuwe woorden vind je op deze manier oude vindplaatsen. Dat twitteren al in 1916 door Arthur van Schendel gebruikt werd (het twitteren van een vogeltje achter den struik klonk zoo klein als het breken van een sprietje gras) wekt misschien geen verbazing; dat ontvrienden in 1723 werd genoemd in een woordenboek van Lambert ten Kate en in 1897 verwerkt in het gedicht Niemandsvriend van Guido Gezelle (Men scheldt dat ge, iedereen ontvriend, tot voedsel van den ezel dient) is al bijzonderder. Vlijtige taalsnuffelaars hadden al een paar jaar geleden met de hand nog net iets eerdere vindplaatsen van allebei die woorden gevonden (zie dit stukje in NRC Handelsblad), maar die kwamen allemaal uit woordenboeken. Nu hebben we vindplaatsen in hun natuurlijke omgeving, in échte teksten.

Een enkele keer gaat het nog mis: voor computer worden heel oude teksten gevonden, maar dan blijkt het steeds om het voorwoord te gaan waarin wordt uitgelegd hoe de editeur de tekst met zijn computer bewerkt heeft. Kronos denkt ook nog dat euro bij de eerder genoemde Bartholomeus voorkomt, maar dat is een afbreking aan het eind van de regel (‘euro-pa’).

Dat zijn kinderziektes. Ondertussen heeft iedereen die in de geschiedenis van het Nederlands wil graven er een fijn nieuw schepje bij.

Oproepje van de redactie

Welke interessante woorden zou u door Kronos halen?

Reacties (9)

#1 AndereKJ

“klootzak” ontstond pas in de 20ste eeuw als scheldwoord, blijkbaar.

  • Volgende discussie
#2 Marinus

Ik mis K-mail, K-cal en K-maps nog … maar leuke site! Ontvolgen, dreigtweet en spambot kon ik niet etymologisch goochelen.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#2.1 Share - Reactie op #2

Zo kon ik swaffelen ook nog niet vinden.

#3 J.Morika

“Welke interessante woorden zou u door Kronos halen?”

Bij het eerste het beste woord ging het al mis: “jutten”. Wel heel veel treffers (en vroege treffers bovendien, vanaf 1579), maar in de teksten zelf was het vervolgens niet terug te vinden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 Kalief

Als Google inpakt werkt Kronos ook niet meer want Kronos maakt gebruik van Google. Zoals blijkt bij zoeken op burgemi.

http://www.zoekkronos.nl/search.py?term=burgemi
leidt naar
http://sites.google.com/site/zuiderzeezite/Wachtendonksepsalmen

@J.Morika: je hebt niet goed gekeken. Het eerste resultaat van de zoekopdracht naar ‘jutten’
http://www.zoekkronos.nl/search.py?term=jutten
levert een pagina met de tekst:
http://www.de-wit.net/bronnen/assendelft-transporten-1579-1581.htm

“21-06-1579 blz. 8 v
Thames Dircxz schuldich aen Ghijsbert Gijsbertsz woenende aende Nijewezijde opten Achterburchwal binnen Amstelredam een jaerlicxe losrenten van ƒ 8, hooftgelt ƒ 100. Onderpande een stuk lants genaempt “Smeer koeven” groet derdalff koeven.
NO Cornelis Heijndrick Geritsz
ZO endt die sHeerenwech
ZW Dirck Maertsz Cillen kinderen
NW endt Pieter Jansz de Jonge Huijck Jutten kinderen ende Jernnitgen Cornelisdr.
Borg Jan Dircxz zijn broer.”

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4.1 J.Morika - Reactie op #4

Mijn search (en mijn opmerking erover) betrof het werkwoord (met een kleine “j”), alle resultaten met een hoofdletter heb ik dus buiten beschouwing gelaten.

#5 piet de nuttige idioot

inderdaad ‘ogenschijnlijk nieuwe’ woorden. Waarom denk je dat het logo van Twitter een vogeltje is? Beetje jammer…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Andre Engels

Hier een reactie van de eigenaar van de site (zoekkronos): Die afhankelijkheid van Google (Kalief) valt wel mee. Die ene pagina is inderdaad vanuit google, maar dat is een uitzondering. Hoewel wel een uitzondering die vaak boven komt drijven, omdat het zo ongeveer de oudste bron is die in de database bevat is. De meerderheid komt, zoals Marc van Oostendorp aangaf, van dbnl en vergelijkbare sites.

Betreffende jutten heeft Kalief het inderdaad goed gevonden; wel moet daarbij aangetekend dat het hier een achternaam betreft, en dus vermoedelijk een patroniem, en niet het werkwoord jutten. Ik heb nog even verder gezocht in Kronos, maar vind als oudste vermelding “wij alle zijn visschers en jutters” in het Oera Linda Bok (1872) (“jutter” wordt ook gevonden in http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Ceneton/FocquenbrochWerken1723.html, maar ik vermoed dat het daar een typfout is, en “juffer” moet zijn).

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 FiFa

’t Is aardig om des morgens tegen tien uur in de nabijheid van Beurs en Bank te gaan en daar die menigte van alle kanten naar de kantoren te zien toestroomen. Hier nadert met afgemeten tred de deftige man van jaren, blijkbaar de groote bankier, die zijne schreden naar Lombardstreet wendt; men kan ’t hem aanzien, dat hij verre van onbewust is hoe men algemeen zijn rijkdom kent en hoe menigeen afhankelijk is van zijne goede gezindheid; eene zekere ingenomenheid met het gewigt der eigene persoonlijkheid ligt op zijn effen en strak gelaat te lezen; trouwens hier in dit oostelijk gedeelte der wereldstad, is hij ook een der grooten.

Bron: De Gids. P.N. van Kampen & zoon, Amsterdam 1860

Gezocht op: Manager

Mooi ding dat Kronos

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie