RECENSIE - Wie Joram van Klaverens boek over zijn bekering tot de islam zou willen lezen om er achter te komen hoe dat nou in zijn werk gaat: een moslim maken van een oud-PVV’er, zal teleurgesteld worden. Dat heeft te maken met een aantal factoren. De thematische ordening – op zichzelf een hele legitieme keuze – maakt van het boek eerder een toelichting bij, en argumentatie van, zijn besluit dan de beschrijving van een chronologische Werdegang. De mens Joram en zijn worsteling met de materie blijft – op een heel enkel detail na – vrijwel buiten beeld.

Wel wordt duidelijk dat zijn besluit is voortgekomen uit twee min of meer separate kwesties. Allereerst is daar zijn orthodox gereformeerde achtergrond, die al sinds zijn tienerjaren leidde tot een aantal fundamentele twijfels ten aanzien van de Drie-eenheid, de erfzonde en de verzoeningsleer. Twijfels waar hij geen bevredigende antwoorden op vond. Diezelfde achtergrond vormde zijn nogal negatieve beeld van de islam, de tweede kwestie.

Om met dat laatste te beginnen: Van Klaveren wilde een boek schrijven dat de kwalijke kanten van de islam zou belichten en kwam tijdens zijn research zó veel informatie tegen die wees op zijn ongelijk, dat hij uiteindelijk geen andere keus meer had dan zijn mening herzien.

Veel argumenten die hij daarbij te berde brengt zijn ook te vinden op het internet en – bijvoorbeeld – goed vergelijkbaar met de verslagen van de islamdebatten uit 2005 in Rotterdam (die verslaglegging heb ik zelf gedaan, dus die teksten ken ik). Dat is net zo lang geleden als de PVV oud is.

Dat neemt niet weg dat het boek beslist zijn merites heeft als ‘kritiek op islamkritiek’. Met name die hoofdstukken in het boek zijn sterk, goed beargumenteerd en ruim van bronverwijzingen voorzien. Het legt bovendien heel goed de rol van wahhabi’s en salafi’s uit en hoe traditionele moslims daar tegenaan kijken. Dat is nu juist informatie die bijna altijd – ook bijvoorbeeld in de Rotterdamse islamdebatten – onder de horizon blijft. Het zou geen kwaad kunnen deze hoofdstukken verplichte leeskost op de middelbare school te maken.

De behandeling van de eerste – theologische – kwesties wordt echter gevormd door volslagen onoriginele en stereotype islamitische topoi die nu eenmaal in een bekeringsverhaal horen. Het internet staat er vol mee. Ze verschillen nauwelijks van het relaas van Van Klaveren, of het moet de vraag zijn of Jezus wel werkelijk aan het kruis gestorven is. Daar blijkt ook binnen de islam toch ruimte voor te zijn. Hier stuiten we op een probleem dat Van Klaveren niet valt aan te rekenen: wat hebben ze hem in vredesnaam tijdens zijn studie Godsdienstwetenschappen aan de VU bijgebracht? Kort samengevat: deze man is schokkend slecht op de hoogte. Een paar voorbeelden.

De enige alternatieven die Van Klaveren afweegt zijn atheïsme – dat hij afwijst omdat hij te overtuigd is van Gods bestaan – jodendom – dat hij niet verkiest omdat ze niks met Jezus hebben – en de islam – dat wél iets met Jezus heeft. Dat is een afweging in wel hele grote brokken. Zijn problemen, en de oplossingen die hij verkiest, maken hem namelijk een ideale kandidaat om Unitarisch christen te worden – met een min of meer acceptabele kijk op moslims. Unitariërs komen in zijn boek echter helemaal niet voor als alternatief. Geen docent op de VU die ooit –al is het maar zijdelings – iets over Unitariërs gezegd heeft? Of een boek op de verplichte literatuurlijst hebben gezet waar ze in voorkomen? Niet dat Van Klaveren daar niks geleerd heeft, verre van dat. Hij heeft weet van zaken als perichorese en hypostatische eenheid, dus er is wel degelijk lesstof door zijn handen gegaan. Ik moest opzoeken wat het ook alweer was.

Hetzelfde geldt voor het probleem met de verzoeningsleer. Van Klaveren legt dat heel effectief en lapidair uit: waarom was er een bloedoffer nodig om de mensheid te verzoenen met God? Maar hij lijkt niet op de hoogte van andere, net zo christelijke invullingen van dat vraagstuk. De traditie waarin ikzelf ben opgegroeid, leert bijvoorbeeld dat slechts één traan van het kindeke Jezus al voldoende was geweest om de hele mensheid te verlossen. Dat het desondanks tot een kruisiging kwam, had een totaal andere reden, en vooral: betekenis.

In één van zijn eerste hoofdstukken licht hij met behulp van drie volkomen klassieke godsbewijzen zijn geloof in God toe. Dat kan en dat mag, al oogt het niet erg bij de tijd. Maar het is allemaal wel heel duur filosofengereedschap dat uiteindelijk maar zeer zijdelings te maken heeft met de God van Abraham, Isaak en Jacob. Wordt dat onderscheid niet gedoceerd aan een universiteit in een land waar het zelfs is doorgedrongen tot kinderbijbels?

Van Klaverens zoektocht heeft hem als bijvangst een antwoord verschaft op een vraag die hij niet had, namelijk het profeetschap van Mohammed. Dat verklaart waarom de islam als keuze in beeld kwam, maar komt verder helemaal niet uit de verf. Het wordt in wezen toegelicht met niets meer dan de constatering dat het zo’n reuze aardige man was plus een ‘voorspelling’ van de komst van Mohammed in Deuteronomium 18:18, waarin God zich richt tot Mozes, volgens sommige christenen een voorspelling van de komst van Jezus:

Ik zal een Profeet voor hen doen opstaan uit het midden van hun broeders, zoals u. Ik zal Mijn woorden in Zijn mond geven, en alles wat Ik Hem gebied, zal Hij tot hen spreken.

Er zijn moslims die daar Mohammed tegenover stellen, ook weer zo’n klassieke islamitische topos. Onderdeel van hun argumentatie is de exegese van ‘een profeet als Mozes’. Ook die redenering is overal op het internet te vinden. Van Klaveren volgt hem op de voet door een lijst verschillen tussen Mozes en Jezus naast een lijst overeenkomsten tussen Mozes en Mohammed te leggen en simsalabim: Mohammed blijkt bijbels profeet!

Als je al twee opties vergelijkt, wil dat niet altijd zeggen dat dat de enige twee opties zijn. En bij een oordeelkundige vergelijking kun je beter twee lijstjes met zowel alle verschillen als alle overeenkomsten naast elkaar leggen. Zindelijk argumenteren, het zou wel eerstejaarsstof moeten zijn.

Voor de lezer blijft die uiteindelijke keuze voor Mohammed – en bijgevolg de islam – dus nogal vaag. Ik weet niet hoe het andere lezers zal vergaan, maar ik vond het antwoord op die vraag pas ergens helemaal aan het einde van zijn boek:

Het kwaad huist in essentie immers niet in systemen, in een slechte buurt of bijvoorbeeld het kapitalisme, maar hangt samen met aangeboren driften (ondeugden).

Daar schrok ik nogal van. Als de sociologie ons iets geleerd heeft, is het nu juist dat een heleboel kwaad wél in systemen huist, maar goed, dat is een andere discussie. De schok die mij gewerd, betrof de constatering dat Van Klaveren gewoon een ernstige conservatief is.

Allerlei opmerkingen eerder in zijn boek over de noodzaak van een geloof dat de samenleving bindt, van regels en bepalingen die grenzen stellen aan het menselijk gedrag, van een stevig fundament (lees: God) onder de moraal en over het betreurenswaardige wegvallen van het begrip ‘waarheid’ vielen – in ieder geval voor mij – op zijn plaats.

Dat Van Klaveren niet gekozen heeft voor de Unitariërs of een andere christelijke club met minder filosofische problemen, kan wel eens te maken hebben met het feit dat die clubs zonder uitzondering nogal vrijzinnig zijn en niet zo’n gesloten wereldbeeld hebben. Misschien is hij dus eigenlijk wel heel gewoon orthodox gereformeerd gebleven.

Reacties (9)

#1 Co Stuifbergen

M.b.t. de kruisiging is van belang dat de boeken van het Nieuwe Testament pas zo’n 30 jaar na de kruisising geschreven zijn, en dat die auteurs geen problemen met het Romeinse gezag wilden krijgen.

Kruisiging was in het Romeinse rijk een straf voor opstandelingen, maar de vroege Christenen wilden niet beschouwd worden als opstandelingen.
Dus schreven ze dat Jezus veroordeeld werd door Joodse bestuurders omdat hij beschouwd werd als de zoon van god, en dat Pontius Pilatus zijn handen in onschuld waste.

Biografieën van de Mohammed hebben, dacht ik, nog meer vertraging opgelopen.
Om nog maar te zwijgen over de biografie van Mozes.

Dus een lijstje met overeenkomsten of verschillen tussen deze personen zegt niet veel.

  • Volgende discussie
#2 Co Stuifbergen

Ik ben beïnvloed door het boek van Paul Verhoeven (met de titel “Jezus van Nazareth”).

Hij speculeert veel maar ook best logisch.

Hij denkt bijvoorbeeld dat Jezus oorspronkelijk een aanhanger van Johannes de Doper was, en nieuwe aanhangers voor hem geworven had. En dat hij uiteindelijk zelf die mensen gedoopt heeft (de bijbel vermeldt dat Johannes hierover boos was), omdat Johannes niet op de afgesproken plaats was. Johannes was waarschijnlijk op de vlucht omdat hij felle kritiek op de toenmalige koning geüit had (en de bijbel vermeldt dat hij later onthoofd is).

Heeft u enig idee hoe dit boek in theologische of oudheidkundige kringen ontvangen is?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Bismarck

@1: Op zich heel goede argumenten, maar voor orthodox gelovigen vaak irrelevant, omdat ze hun heilige geschriften voor de volle waarheid houden. En als ik deze boekrecensie lees, dan maak ik daaruit op dat Joram een overtuigd gelovige is in de God van Abraham, Isaak, Jacob en Jezus en alleen op zoek was(/is?) naar de religie die die godheid het meest getrouw dient.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 anoniem

Religieuze argumentatie is altijd volstrekt irrelevant. Of die nu van een bekeerling of van een geboren aanhanger komt.

Van Klaveren is anders gaan denken en heeft de PVV de rug toegekeerd. Punt.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 KJH

ik ben volstrekt verbijsterd dat een artikel als dit kan verschijnen op een zichzelf progressief noemende website in 2019: een gedetailleerd exposé over de verschillen tussen diverse sekten. Dit is niet eens ‘who-cares’ territorium: dit is gewoon volslagen: ‘nee we zijn om: vanaf nu is het religie wat onze harten en zinnen richting geeft’. Kolere.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 Prediker

@5 Want als je van progressieve snit bent, hoor je geen interesse te hebben in wat andere mensen beweegt; oké, weten we dat ook weer.

Het zal je trouwens verbazen hoeveel progressief gezinde mensen er vandaag de dag rondlopen die tevens religieus zijn (of zelfs: hun inspiratie voor hun progressieve instelling halen uit hun interpretatie van religieuze teksten), en zat a-religieuze mensen die conservatief of zelfs reactionair in het leven staan.

De notie dat progressief en seculier hand in hand gaan stamt uit de tijd dat het christendom in Nederland dominant was en onderdeel uit maakte van patriarchale maatschappelijke verhoudingen, waarin overheid, kerk, de notabelen van het dorp, vader thuis de autoriteit vormde, die je niet had te bevragen.

Dat is in de jaren zestig en zeventig afgebroken. Dat betekent dat allerlei mensen nu vrij zijn hun eigen weg te zoeken, ook op het religieuze vlak.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 analist

@5: Denk dat het eerder “vijand van mijn vijand is mijn vriend”-denken is. De westerse, burgerlijke, conservatieve en kapitalistische maatschappij is slecht, de islamieten vanuit hun eigen heilige schrift verzetten zich er eveneens tegen, dus die zitten automatisch in het bakje “goed”. Veel complexer dan dat is het niet. Dat zogenaamde “inleven in anderen” van #6 is natuurlijk klets: de “progressieve beweging” bestaat uit gematigden en extremisten en is gemiddeld genomen niet toleranter dan liberalen of conservatieven.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 KJH

@7: Het is, denk ik, nog even subtiel wat anders is: dit soort artikelen is eigenlijk het bepalen of iemand wel van precies het juiste houtje is (en past daarmee naadloos in de Nederlandse protestantse traditie van afscheiden om futiliteiten). M.a.w. een mens mag nog duizend keer de ‘juiste’ mening hebben, maar als ‘ie niet precies het juiste pad gevolgd heeft om tot die mening te komen, is het a priori verdacht.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 Judith

Ach die Joram van Klaveren is echt de van-de-hak-op-de-tak-springer van welke geloofsovertuiging hij zou willen hebben. De boek volstaat niets uit zijn “ongelovige Thomas”, helemaal niets. Zelfs de Bijbel en Koran volstaan ook helemaal niets omdat er overal profeten eigen intepretatie hadden en ervan wisten profiteren om de verhalen schrijven. Dat vind ik helemaal nix.

Ondanks mijn Rooms-Katholieke opvoeding heb ik al vrij lang geleden afgeschreven bij de Gemeente, nadat Paus Paulus II toenertijd de homosexualiteit het strengste afkeurde. Dat gaf me al volstrekt aan dat ik toenertijd zéér Atheïste was geworden. Alleen in de loop van mijn laatste jaren besefte ik dat verhalen rondom Jezus zoiets niet verzinnen. Uit die enige persoon als Jezus die echt goed deed voor de mensen, geloof ik het wel. Maar niet de gehele toestand van tegenspraak, absoluut niet. Kruisigen kan het wel zoiets gebeuren, om die manier van welke doodstraf hem had gelegd. In die tijd waren kruisingen al vrij lang bekend, of Brandstapels of hangpalen, zoiets kan men toch niet verzinnen, toch?!
Van welke Moslim of Islam die andere geloofsovertuigingen zéérste respectloos afkeurde, dan ziet elke mens op de aardbol toch hoe slecht Islam die respectloos behandelt tegen mensheid.

  • Vorige discussie