“De meest zuivere surrealistische daad bestaat eruit met een geladen geweer in een menigte te wandelen en willekeurig rond te schieten”, schijnt André Breton, voorman van de surrealisten, ooit te hebben gezegd in het Surrealistisch Manifest. Choqueren was een belangrijk surrealistisch principe.
In Mijn Laatste Snik van filmer Luis Buñuel las ik een anekdote over Salvador Dalí die was uitgenodigd voor een gekostumeerd bal in hoge Amerikaanse kringen. Dalí ging toen verkleed als de vermoorde baby van Charles Lindberg. De medegasten waren hierover zo verbolgen (het nieuws was nog vrij vers) dat ze Dalí dwongen excuses te maken. Die excuses kregen ze (Dalí hield teveel van het high society-leventje), waarna Dalí uit de surrealistische beweging werd gekickt. Overigens deed Breton dat nogal graag, leden excommuniceren wanneer ze niet in het surrealistische gareel liepen.
Die meest zuivere surrealistische daad werd in 1998 verfilmd door Todd Solondz in het misantropische meesterwerkje Happiness. In de bewuste scene schiet een man lukraak mensen neer in een park. Dit blijkt een fantasie te zijn. Van een psychiater die later in de film een vriendje van zijn zoontje seksueel zou misbruiken. Freud en Breton kunnen trots zijn op Solondz.
Happiness verscheen een jaar voor de moordpartij in Columbine, waar die meest zuivere surrealistische daad daadwerkelijk werd uitgevoerd (hallucinant verfilmd door Gus van Sant in Elephant). Sindsdien werd het leegschieten van je mitrailleur een beproefde methode om met een gewelddadige einde het leven te wreken en zo op de valreep net iets meer te worden dan een anonieme passant. Tot voor kort werd deze methode vooral gebruikt door gefrustreerde adolescenten, sinds Anders Breivik hebben ook terroristen het surrealisme ontdekt. Zie ook Tunesië en Parijs, waar ze het strand, een terrasje en een concertzaal in de ergst denkbare nachtmerrie transformeerden.
Of André Breton vandaag de dag nog achter zijn uitspraak zou staan, weet ik natuurlijk niet. Het waren de jaren ’20, de Eerste Wereldoorlog was nog niet zo lang daarvoor voorbij. De futuristen hadden geweld verheerlijkt en zij waren niet de enige. In het boek Oorlogsenthousiasme van Ewoud Kieft kun je lezen hoe kunstenaars en intellectuelen aller landen de Eerste Wereldoorlog met groot enthousiasme verwelkomden. De grote schoonmaak was begonnen. Oorlog ging verder waar de kunst tekortschoot. In het surrealisme ging het erom de oerdriften aan te wakkeren en het bewuste uit te schakelen. Breton liet met zijn uitspraak de grens tussen kunst en geweld verdwijnen. Althans, in woorden.
Na 11 september kwam de componist Karlheinz Stockhausen in opspraak omdat hij de aanslagen op de Twin Towers het ultieme kunstwerk had genoemd. Dit omdat de terroristen iets teweeg hadden gebracht wat hij met een muziekstuk nooit voor elkaar zou krijgen. Het werd hem niet bepaald in dank afgenomen. Stockhausen werd verketterd. Vooral waarschijnlijk omdat er een zekere bewondering in zijn uitspraken doorklinkt. Bewondering voor de totale overgave van de terroristen.
Als kunst een poging is om de mens in vervoering te brengen, dan kon de aanslag op de Twin Towers tellen. Daarnaast vallen ook de esthetische kwaliteiten van de aanslag niet te ontkennen. “Dat gaat spectaculaire beelden opleveren”, was de eerste gedachte die ik had toen ik de nieuwslezer in het drie-uur-journaal van 11 september vertelde dat er een vliegtuig in een van de Twin Towers was gevlogen. Bovenstaande schilderij in van Keith Mayerson en hangt in het Whitney in New York. Daarop is het moment geschilderd dat duidelijk werd dat het geen ongeluk maar een aanslag betrof.
Diezelfde avond sprak ik met een vriend die bij het instorten van de Twin Towers moest denken aan de slotscène van The Fight Club. Edward Norton en Helena Bonham Carter kijken naar neerstortende wolkenkrabbers met op de soundtrack Where is my mind van The Pixies.
Reacties (18)
Dank je wel.
En zo schijnt de kunst zijn licht op de gebeurtenissen.
Helder en hallucinerend inderdaad. De grenzen van de menselijke geest liggen altijd ergens waar je niet aan dacht.
Goede revanche.
Dank. Het was een vrij pittige bevalling die ik pas diep in de nacht volbracht (waardoor ik eigenlijk tot vanmiddag niet zo goed durfde te kijken of ik er nog steeds achter stond), maar het resultaat mag er toch wel zijn. Al zeg ik het zelf.
@2: Ja, je had wat meer reactie verdiend. Vaak is dat omgekeerd evenredig aan de kwaliteit van het geleverde werk ;)
Mmm… vreemde, intern tegenstrijdige, opmerking.
Ik zou zeker op het plus-knopje gedrukt hebben inderdaad, puike verwijzingen allemaal.
De anekdote over Dalí verkleed als de vermoorde Lindbergh-baby kende ik nog niet, maar gaat me in de toekomst ongetwijfeld vaak van pas komen.
Ik las laatst toevallig ook Camus’ ‘De mens in opstand’, waarin hij een hoofdstuk wijdt aan het verband tussen de Surrealisten en terrorisme/arbitrair geweld in het algemeen, maar ik heb er blijkbaar niks zinnigs van opgestoken want er schiet me niks te binnen.
Jammer dat Breton nine-eleven niet heeft kunnen meemaken. Hij zou gesmuld hebben van George Bush die, na het nieuws gehoord te hebben van de tweede inslag, rustig bleef luisteren naar een verhaal over een geitje.
Heerlijk heer Molovich! Dank voor een fraaie KOZ. Normaal druk ik ook het plusje in nadat een zondag weer mooie geopend is, maar nu kan dat niet, vandaar maar zo: +1
“Oorlog ging verder waar de kunst tekortschoot“.
Daar heb je weer zo’n zinnetje dat me wel een poosje zal bezighouden.
Hoewel… als oorlog net zo tekort schoot als kunst, zou het dan niet een stuk rustiger op de aardkloot zijn?
Ook dank voor je KoZ-bijdragen. Deze aflevering gaat zeker tot de besten horen.
Happiness verscheen een jaar voor de moordpartij in Columbine…
Fight Club (1999)…
Je vraagt je af of kunst niet eerder een self-fulfilling prophecy genereert dan dat het een weergave is van bestaande of opkomende realiteit.
En inderdaad @7, die zin. Prachtig toch. Een paar van die zinnen per jaar, daar doe je het voor.
@0: jammer dat bij het fragment van Elephant van Van Sant niet even vermeld werd waar Van Sant de inspiratie (en titel) voor zijn film vandaan haalde: Elephant van Alan Clarke uit 1989, over afrekeningen door de IRA, gefilmd op exact dezelfde vloeiende wijze. Zie https://www.youtube.com/watch?v=Qwy7YQ41lHQ
@9: Dank! Dat wist ik niet.
@8: Columbine was niet de eerste killing spree. Wel volgens mij de eerste op een high school, uitgevoerd door gefrustreerde leerlingen. In 1991 ramde een 35-jarige Texaan een cafetaria met zijn pick-up om vervolgens in het wilde weg te schieten (hij had het vooral op vrouwen gemunt). En reeds in 1949 schoot een 28-jarige WOII-veteraan met zijn Luger (souvenir uit de oorlog) 13 mensen dood terwijl hij een wandelingetje in New Jersey maakt (dit is voor zover ik kan overzien de eerste keer dat dit gebeurde).
En in 1966 schoot Charles Joseph Whitman vanuit een toren van de Universiteit van Texas 16 mensen dood (hij verwondde er 30). Wat mij dan weer deed denken aan de film If… waarin leerlingen van een katholieke kostschool vanaf de daken van hun kostschool ouders en leraren neerschieten: https://www.youtube.com/watch?v=PmoHv8Mf_-o (vanaf 1 uur en 47 minuten).
Tja terrorisme als kunst, ik heb er wat moeite mee.
Zo is er ook een gesjeesde kunstschilder, geboren in 1889, die ook voor een flink portie terreur heeft gezorgd. Is dat kunst? Ik denk aan inktzwarte cynische teksten zoals “arbeid macht frei”. Moeten we daar de poëtische waarde ook van inzien?
@12: Dat van die ‘gesjeesde kunstschilder’ kennen we. Voor zover ik weet zijn Godwins geen kunst.
Maar het stukkie gaat niet over schilders die, gefrustreerd door de tegenvallende verkoop van de doeken, wild in het rond gaan schieten.
Nee, Molovich probeerde, zo zie ik het, wel de boel te provoceren door de suggestie ter wekken dat sommige terroristen in de uitvoering van hun werk geïnspireerd waren door bepaalde kunstwerken (met name films).
Gelukkig is niemand daar op in gegaan.
@P.J. Cokema: provoceren ja. Zo dat dacht ik ook over het stukkie van Molovich.
Daarom kwam ik ook bij de donkere kunst van het derde rijk. De propaganda. De overgave van een heel volk. Omdat het zeg maar de overtreffende trap is.
Hilter cultiveerde veel ressentiment, dat klopt. Maar ik denk dat hij op dat punt niet veel verschilt van de 9/11-terroristen.
@14.
Onzin, jij gaat er dus vanuit dat het ressentiment van de terroristen hele volkeren (dus alle moslims) heeft begeistert.
Wat een walgelijke vergelijking!
Volgens mij is de vergelijking van het ‘hele volk’ met Wilders en zijn vreemdelingenhaat een nog betere. Jij bent in ieder geval duidelijk zo een, maar gelukkig is dat niet het gehele volk.
@14: nee, de terroristen begeisteren maar in kleine mate.
Het “kunstwerk” van Hitler was dus veel grotesker dan het “kruimelwerk” van de 9/11 terroristen met maar matige begeistering.
“kunstwerk” hier duidelijk tussen aanhalingstekens, omdat het Derde Rijk staat voor dood en verderf.
Overigens dood en verderf geldt ook voor het 9/11 terrorisme.
Tsja, ik durf het bijna niet te zeggen, maar het was niet Hitler zelf die in het straatje van Max past omdat hij schilderde, maar Wagner (die door Hitler verheerlijkt werd).
Met name de Ring des Nibelungen. De self fulfilling prophecy ligt ook hier: het heldendom ligt in de dood en de Götterdämmerung. Zonder enige macht kijken de goden toe hoe ze uiteindelijk ten ondergaan aan hun eigen machinaties.
Siegfrieds doodsmars werd gespeeld bij de begrafenis van Rommel die zelfmoord had moeten plegen.
Ge dat zien. Alleen al “Das Rheingold”! Diefstal, moord, doodslag, gijzeling, bedrog… het machtsspel in 2 1/2 uur. En echt, het boeit.
Wat ik precies wilde zeggen, weet ik eigenlijk ook niet. Vandaar dat het een wat associatief stukje is geworden. Ik zat er nog aan te denken om Hitler, Stalin en Mao erin te verwerken (Stalin deed aan poëzie, Mao aan kalligrafie), maar ik heb er van afgezien omdat hun kunst niks te maken heeft met de kunst die ik wilde laten zien. De schilderijtjes van Hitler zijn veilige tafereeltjes. De kunstwerken die ik wilde laten zien, zijn dat niet. Ik wilde het raakvlak tussen kunst en terrorisme een beetje onderzoeken (en dan kom je uit bij entartete kunst), maar waar de grens tussen de twee ligt moge duidelijk zijn. Als Breton zijn uitspraak in de praktijk had gebracht, dan had hij de grens overschreden. Ik beschouw terreurdaden niet als kunst, maar ik begrijp ergens wel wat Stockhausen wilde zeggen.
De grens kan overigens dun zijn. Zie de futuristen en hun verheerlijking van geweld en verering van Mussolini. Ik las ook ergens dat de Rote Armee Fraktion en de Brigate Rosse als kunstbewegingen begonnen.